Αποσπάσματα
Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΑΠΑΝΗΣ
5. Η παλη των ταξεων
Προσπαθωντας να καταργησει τη δαπανη, συμφωνα με μια λογικη που στηριζεται στους λογαριασμους, η αστικη κοινωνια δεν πετυχε παρα να αναπτυξει την γενικη ευτελεια. Η ανθρωπινη ζωη ξαναβρισκει τον σφυγμο της στο μετρο καποιων αμεταβλητων αναγκων, μονο μεσα απο την προσπαθεια αυτων που σπρωχνουν μεχρι τα ακρα τις συνεπειες των τρεχουσων ορθολογικων αντιληψεων. Ο,τι απομενει απο τους παραδοσιακους τροπους δαπανης εχει ατροφησει και η ζωντανη ταραχη της δαπανης χανεται μεσα στην αλλοκοτη παραφορα της παλης των ταξεων.
Τα χαρακτηριστικα της ταξικης παλης ειναι δοσμενα στη διαδικασια της δαπανης ξεκινωντας απο την αρχαϊκη περιοδο. Στο ποτλας, την καταστροφικη δαπανη με ανταγωνιστικο χαρακτηρα, ο πλουσιος μοιραζει προϊοντα που τον προμηθευουν καποιοι αλλοι εξαθλιωμενοι. Προσπαθει να ανυψωθει απο εναν αντιζηλο πλουσιο οπως αυτος, εχει αναγκαστικα το σκοπο να απομακρυνθει ακομα περισσοτερο απο την φυση των εξαθλιωμενων ανθρωπων. Ετσι η δαπανη, παρ’ ολο που ειναι μια κοινωνικη λειτουργια, καταληγει αμεσα σε μιαν ανταγωνιστικη πραξη διαχωρισμου, φαινομενικα αντι-κοινωνικη. Ο πλουσιος καταναλωνει την απωλεια του φτωχου δημιουργωντας γι’ αυτον μια κατηγορια υποβιβασμου και ταπεινωσης που ανοιγει το δρομο στη δουλεία. Ομως ειναι προφανες οτι, απο την αοριστη κληρονομια που μεταβιβαστηκε απο τον αρχαιο κοσμο, ο συγχρονος κοσμος δεχθηκε ενα μεριδιο αυτης της κατηγοριας, που τωρα ανηκει στους προλεταριους. Χωρις αμφιβολια, η αστικη κοινωνια, που ισχυριζεται οτι κυβερναει συμφωνα με ορθολογικες αρχες, που τεινει εξ αλλου να πραγματοποιησει μια καποια ανθρωπινη ομοιογενεια μεσα απο την ιδια της την κινηση, δεν δεχεται χωρις αντιρρησεις μια διαιρεση που φαινεται να ειναι καταστροφικη για τον ιδιο τον ανθρωπο, αλλα ειναι ανικανη να σπρωξει την αντισταση μακρυτερα απο την θεωρητικη αρνηση. Παραχωρει στον εργατη ισα δικαιωματα με τ’αφεντικα και διακυρησσει αυτη την ισοτητα γραφοντας επιδεικτικα την λεξη στους τοιχους: παρ’ ολα αυτα, τα αφεντικα, που δρουν σα να ηταν η εκφραση ολοκληρης της κοινωνιας, κατεχονται απο την φροντιδα – περισσοτερο απο καθε αλλη – να δειξουν οτι δεν συμμετεχουν καθολου στην εξουθενωση των ανθρωπων που απασχολουν. Ο σκοπος της δραστηριοτητας των εργατων ειναι να παραγουν για να ζουν, αλλα αυτος της δραστηριοτητας των αφεντικων, ειναι να παραγουν για να εξαναγκαζουν τους παραγωγους εργατες σ’ ενα φρικτο υποβιβασμο: γιατι δεν υπαρχει καμια δυνατη διαζευξη αναμεσα στην ποιοτητα που επιδιωκεται απο τους τροπους δαπανης του αφεντικου, που τεινουν να τον ανυψωσουν πανω απο την ανθρωπινη ευτελεια, και την ιδια την ευτελεια που ειναι συναρτηση αυτης της ποιοτητας.
Αυτος που αντιθετει σ’ αυτη τη συλληψη της ανταγωνιστικης κοινωνικης δαπανης την εμφανιση πολλων αστικων προσπαθειων που τεινουν στη βελτιωση της τυχης των εργατων, δεν εκφραζει παρα τη δειλια των συγχρονων ανωτερων ταξεων, που δεν εχουν πλεον την δυναμη να αναγνωρισουν την καταστροφη τους. Οι δαπανες που αναλαμβανουν οι καπιταλιστες για να βοηθησουν τους προλεταριους και να τους δωσουν ευκαιρια να υψωθουν στην ανθρωπινη κλιμακα, μαρτυρουν την αδυναμια – λογω εξαντλησης – να σπρωξουν μεχρι τα ακρα μια δαπανηρη διαδικασια. Μολις πραγματοποιηθει η απωλεια του φτωχου, η απολαυση του πλουτου αδειαζει σιγα-σιγα απο το περιεχομενο της και εξουδετερωνεται: δινει τη θεση της σε ενα ειδος απαθους αδιαφοριας. Μεσα σε αυτες τις συνθηκες, με σκοπο να διατηρησει, σε πεισμα των στοιχειων (σαδισμος, οικτος) που τεινουν να τη διαταραξουν, μιαν ουδετερη κατασταση που η ιδια η απαθεια κανει σχετικα ευχαριστη, μπορει να ειναι χρησιμο ν’ αντισταθμισουν ενα μερος της δαπανης που γενναει η εξουθενωση με μια δαπανη που τεινει να εξασθενισει τα αποτελεσματα της πρωτης. Ο πολιτικος προσανατολισμος των αφεντικων σε συνδυασμο με καποια μερικη αναπτυξη της ευημεριας επετρεψε κατα καιρους να δοθει μια αξιολογη ευρυτητα σ’ αυτη τη διαδικασια αντισταθμισης. Με τον τροπο αυτο στις Αγγλο-σαξωνικες χωρες, ειδικοτερα στις ΗΠΑ, η πρωταρχικη διαδικασια της συσσωρευσης πραγματοποιηθηκε με δαπανη ενος σχετικα μικρου μερους του πληθυσμου και, σε καποιο βαθμο, η ιδια η εργατικη ταξη οδηγηθηκε να συμμετασχει σε αυτην. (Κυριως οταν το πραγμα γινονταν ευκολοτερο απο την προηγουμενη υπαρξη μιας ταξης περιφρονημενης κοινη συναινεσει, οπως αυτης των νεγρων). Ωστοσο αυτες οι υπεκφυγες, που οι σπουδαιοτητα τους ειναι εξ αλλου τελειως περιορισμενη, δεν μετριασαν καθολου τη βασικη διαιρεση μεταξυ των ανθρωπων σε ευγενεις και αγροικους. Το απανθρωπο παιχνιδι της κοινωνικης ζωης δεν διαφερει καθολου στις πολιτισμενες χωρες οπου η προσβλητικη λαμψη των πλουσιων καταστρεφει και ευτελιζει την ανθρωπινη φυση της κατωτερης ταξης.
Πρεπει να προσθεσουμε οτι η εξασθενιση της κτηνωδιας των αφεντικων – που δεν αφορα εξ αλλου τοσο την ιδια την καταστροφη οσο την ψυχολογικη ταση για καταστροφη – αντιστοιχει στη γενικη ατροφια των αρχαϊκων δαπανηρων διαδικασιων που χαρακτηριζουν την συγχρονη εποχη. Η παλη των ταξεων γινεται αντιθετα η μεγαλειωδης μορφη της κοινωνικης δαπανης οταν αναλαμβανεται και αναπτυσσεται για λογαριασμο των εργατων, με μιαν ευρυτητα που απειλει την ιδια την υπαρξη των αφεντικων.
6. Ο χριστιανισμος και η επανασταση
Εκτος απο την εξεγερση, οι εξαθλιωμενοι ηταν δυνατο ν’ απαντησουν στην προκληση με την αρνηση καθε ηθικης συμμετοχης σ’ ενα συστημα καταπιεσης του ενος ανθρωπου απο τον αλλο: κατω απο ορισμενες ιστορικες συγκυριες, καταφεραν, ειδικοτερα μεσα απο συμβολα πιο εντυπωσιακα ακομα και απο την πραγματικοτητα, να υποβιβασουν την «ανθρωπινη φυση» ολοκληρη σ’ ενα τοσο φρικτο ονειδος που η απολαυση των πλουσιων να μετρουν την αθλιοτητα των αλλων γινονταν ξαφνικα υπερβολικα αιχμηρη για να μπορει κανεις να την υποφερει διχως ιλιγγο. Ετσι θεσμοθετηθηκε, ανεξαρτητα απ’ ολες τις μορφες μυσταγωγιας, μια ανταλλαγη αγριων προκλησεων, κυριως απο την μερια των φτωχων, ενα ποτλας οπου τα πραγματικα σκουπιδια και η ηθικη κοπρια αποκαλυφθηκαν και συναγωνιστηκαν σε αγριοτητα με ο,τι περιεχει ο κοσμος αυτος σε πλουτο, αγνοτητα ή λαμψη: και σ’ αυτο τον κοσμο της σπασμωδικης παραφορας ανοιχτηκε μια εξαιρετικη διεξοδος με την θρησκευτικη απογνωση, που ηταν η χωρις δισταγμο εκμεταλλευση του.
Με το χριστιανισμο, η εναλλαγη αλαζονειας και φοβου, μαρτυριων και οργιων, που αποτελουν την θρησκευτικη ζωη, εφτασε στο σημειο να συνδεθει μ’ ενα πιο τραγικο θεμα, να ταυτιστει με μιαν αρρωστη κοινωνικη δομη, διασυροντας τον ιδιο της τον εαυτο με την πιο βρωμερη ωμοτητα. Το θριαμβευτικο τραγουδι των χριστιανων δοξαζει τον θεο γιατι μπηκε στο αιματηρο παιχνιδι του κοινωνικου πολεμου, γιατι «καταποντησε τους ισχυρους απο τα υψη του μεγαλειου τους και υπερυψωσε τους αθλιους». Οι μυθοι τους συνδεουν το κοινωνικο ονειδος, τον πτωματικο εξευτελισμο του μαρτυρα με τη θεϊκη μεγαλοπρεπεια. Μ’ αυτον τον τροπο η λατρεια αναλαμβανει την συνολικη λειτουργια της αντιθεσης δυναμεων με διαφορετικη κατευθυνση, που μοιραζονταν μεχρι τοτε αναμεσα στους πλουσιους και τους φτωχους, οπου οι μεν αφιερωναν τους αλλους στον ολεθρο. Συνδεεται στενα με την επιγεια απογοητευση, οντας η ιδια ενα επιφαινομενο του μισους διχως μετρο που διαιρει τους ανθρωπους, αλλα ενα επιφαινομενο που τεινει να υποκαταστησει το συνολο των αντιθετων διαδικασιων που περιλαμβανει. Συμφωνα με το λογο που αποδιδεται στον Χριστο, που λεει οτι ηρθε για να διαιρεσει οχι να βασιλευσει, η θρησκεια δεν ψαχνει λοιπον καθολου να εξαφανισει αυτο που οι αλλοι θεωρουν ανθρωπινη πληγη: με την αμεση μορφη της, στο μετρο που η κινηση της εμεινε ελευθερη, κυλιεται αντιθετα σ’ ενα βορβορο απαραιτητο στα εκστατικα της βασανιστηρια.
Η εννοια του χριστιανισμου δινεται μεσα απο την αναπτυξη των παραφορων συνεπειων της ταξικης δαπανης, μεσα σε ενα νοερο αγωνιστικο οργιο που γινεται σε βαρος της πραγματικης παλης. Ωστοσο, οποια σπουδαιοτητα κι αν απεκτησε μεσα στην ανθρωπινη δραση, η χριστιανικη ταπεινωση δεν ειναι παρα μοναχα ενα επεισοδιο στην ιστορια της παλης των αθλιων εναντια στους ευγενεις, των βρωμερων εναντια στους αγνους. Οπως αν η κοινωνια, εχοντας συνειδηση του ανυποφορου σπαραγμου της για καποιο καιρο, μεθυσε μεχρι αναισθησιας για να τον απολαυσει σαδιστικα: η πιο βαρεια μεθη δεν εξαντλησε τις συνεπειες της ανθρωπινης αθλιοτητας, και, καθως οι εκμεταλλευομενες ταξεις ερχονται σε αντιθεση με την κυριαρχη με μια σαφηνεια που ολο και αυξανει, δε μπορουμε να ορισουμε κανενα λογικο οριο στο μισος. Μονη, μεσα στην ιστορικη αναταραχη, η λεξη Επανασταση κυριαρχει τη συνηθισμενη συγχυση και φερνει μαζι της υποσχεσεις που ανταποκρινονται στις απεριοριστες απαιτησεις των μαζων: οι κυριοι, οι εκμεταλλευτες, που η κυρια λειτουργια τους ειναι να δημιουργουν μορφες που αποκλειουν την ανθρωπινη φυση – οπως αυτη η φυση υπαρχει μεσα στα ορια της γης, δηλαδη της λασπης – ενας απλος νομος ισοδυναμιας απαιτει να ελπιζουμε να καταδικαστουν στον φοβο μεσα στη Μεγαλη Νυχτα που οι ομορφες φρασεις τους θα καλυφθουν απο τους επιθανατιους ρογχους των συγκρουσεων. Αυτη ειναι, η αιματηρη ελπιδα που καθημερινα συνυπαρχει με τη λαϊκη υπαρξη και εκφραζει με λιγα λογια το αδιαλλακτο περιεχομενο της ταξικης παλης. Η παλη των ταξεων εχει ενα μονο δυνατο τερμα: το χαμο αυτων που δουλεψαν για να χαθει η «ανθρωπινη φυση».
Αλλα οποια και αν ειναι η μορφη της εξελιξης που επιδιωκεται, ειτε ειναι επαναστατικη ειτε ειναι εξανδραποδιστικη, το γενικο ντελιριο που αποτελουσε, εδω και δεκα αιωνες, η θρησκευτικη εκσταση των χριστιανων και στις ημερες μας το εργατικο κινημα, πρεπει να παρουσιαστουν εξισου σαν μια αποφασιστικη προτροπη που εξαναγκαζει την κοινωνια να χρησιμοποιησει την αποπομπη της μιας ταξης απο την αλλη για να πραγματοποιηθει ενας τροπος δαπανης, οσο το δυνατον πιο τραγικος και ελευθερος, και συγχρονως για να εισαγει ιερες μορφες τοσο ανθρωπινες, που οι παραδοσιακες ειναι αξιοκαταφρονητες μπροστα τους. Ειναι ο τροπικος χαρακτηρας αυτων των κινηματων που παιρνει υποψη του τη συνολικη ανθρωπινη αξια της εργατικης Επαναστασης, που ειναι σε θεση να προσελκυσει μια δυναμη τοσο υποχρεωτικη οσο εκεινη που κατευθυνει τους απλους οργανισμους προς τον ηλιο.
7. Το αδαμαστο των υλικων εργων
Η ανθρωπινη ζωη, ξεχωρα απο την εννομη υπαρξη, και οπως συμβαινει πραγματικα πανω σε μιαν απομονωμενη σφαιρα μεσα στο ουρανιο διαστημα απο μερα σε νυχτα, απο τον ενα τοπο στον αλλο, η ανθρωπινη ζωη δεν μπορει σε καμια περιπτωση να περιοριστει στα κλειστα συστηματα που οριζονται απο τις λογικες διανοητικες συλληψεις. Το τεραστιο εργο εγκαταλειψης, θυελλας και διαρροης που την αποτελει, θα μπορουσε να εκφραστει αν λεγαμε οτι αρχιζει μονον αφου λειψουν τα συστηματα: τουλαχιστον αυτο που αυτη δεχεται ως ταξη και ως αποθεμα εχει νοημα μονον απο την στιγμη που οι τακτικες και εφεδρικες δυναμεις απελευθερωνονται και χανονται σε σκοπους που δεν μπορουν να υποταχθουν σε τιποτα που ειναι δυνατο να υπολογιστει. Ειναι μονο μεσα απο μια τετοια ανυπακοη, ακομα και αθλια, που το ανθρωπινο ειδος παυει να ειναι απομονωμενο μεσα στη λαμψη χωρις προϋποθεση των υλικων πραγματων.
Πραγματι, με τον πιο καθολικο τροπο, απομονωμενα ή ομαδικα, οι ανθρωποι βρισκονται μονιμα ενταγμενοι σε διαδικασιες δαπανης. Η πληθωρα των μορφων δεν προκαλει καμια αλλοιωση των θεμελιωδων χαρακτηριστικων αυτων των διαδικασιων που η αρχη τους ειναι η απωλεια. Μια καποια εξαρση, που στο συνολο της διατηρειται σ’ενα επιπεδο αισθητα σταθερο μεσα απο την εναλλαγη, κινητοποιει τα συνολα και τα προσωπα. Στην οξυμενη τους μορφη οι καταστασεις εξαρσης μπορουν να παρομοιαστουν με τοξικες καταστασεις, μπορουν να οριστουν ως προτροπες παραλογες και ακαταμαχητες για την απορριψη υλικων ή ηθικων αγαθων που θα ηταν δυνατο να χρησιμοποιηθουν ορθολογικα (συμφωνα με την αρχη του ισοζυγιου των λογαριασμων). Με τις απωλειες που πραγματοποιουνται μ’ αυτο τον τροπο συνδεονται – τοσο στην περιπτωση της «χαμενης κορης» οσο και σ’ αυτη της στρατιωτικης δαπανης – η δημιουργια αξιων μη – παραγωγικων, απο τις οποιες η πιο παραλογη, και συγχρονως αυτη που κανει πιο απληστο τον ανθρωπο, ειναι η δοξα. Αν συμπληρωθει με τη δυστυχια, αυτη αλλοτε με μορφες καταστροφικες και αλλοτε λαμπρες, δεν επαψε να κυριαρχει στην κοινωνικη υπαρξη και ειναι αδυνατο να επιχειρησουμε τιποτα χωρις αυτην, αφου αυτη καθοριζεται απο την τυφλη πρακτικη της ατομικης και κοινωνικης απωλειας.
Μ’ αυτον τον τροπο η τεραστια μειωση της δραστηριοτητας οδηγει τις ανθρωπινες προθεσεις – συμπεριλαμβανομενων αυτων που εχουν σχεση με οικονομικες επιχειρησεις – μεσα στο ποιοτικο παιχνιδι της καθολικης υλης: η υλη, πραγματι, οριζεται μονο ως η μη-λογικη διαφορα που αντιπροσωπευει σε σχεση με την οικονομια του συμπαντος, αυτο που το εγκλημα αντιπροσωπευει σε σχεση με το νομο. Η δοξα που περιβαλλει ή συμβολιζει (χωρις να το εξαντλει) το αντικειμενο της ελευθερης δαπανης, ενω ποτε δεν μπορει να αποκλεισει το εγκλημα, δεν μπορει να διαχωριστει απο την ποιοτητα – αν τουλαχιστον υπολογισουμε τη μονη ποιοτητα που εχει καποιαν αξια που θα μπορουσε να συγκριθει μ’ αυτη της αδαμαστης ποιοτητας, που δεν ειναι η προϋποθεση για τιποτ’ αλλο.
Εξ αλλου αν αναλογιστουμε το διαφερον, που συμπιπτει μ’ αυτο της δοξας (οπως και μ’ αυτο της δυστυχιας), που η ανθρωπινη κοινοτητα συνδεει αναγκαια με την ποιοτικη αλλαγη που πραγματοποιειται σταθερα με την κινηση της ιστοριας, αν τελος αναλογιστουμε οτι αυτη την κινηση ειναι αδυνατο να την περιλαβουμε ή να την κατευθυνουμε σ’ εναν περιορισμενο στοχο, γινεται δυνατο, εγκαταλειποντας καθε επιφυλαξη, να αποδωσουμε μια σχετικη αξια στην χρησιμοτητα. Οι ανθρωποι εξασφαλιζουν την επιβιωση τους ή αποφευγουν τον πονο, οχι γιατι οι λειτουργιες αυτες παρεχουν απο μονες τους καποιο ικανοποιητικο αποτελεσμα, αλλα για να φθασουν στην αδαμαστη λειτουργια της ελευθερης δαπανης.
ΤΟ ΚΑΤΑΡΑΜΕΝΟ ΑΠΟΘΕΜΑ
Η εννοια της γενικης οικονομιας
3. Η πενια των οργανισμων ή των περιορισμενων συνολων και το πλεονασμα πλουτου της ζωντανης φυσης.
Το οτι τελικα η ενεργεια, που συνιστα τον πλουτο, πρεπει να δαπανιεται χωρις υπολογισμους (χωρις ανταλλαγμα), το οτι μια σειρα απο κερδοφορες επιχειρησεις δεν μπορει να εχει ουσιαστικα αλλο αποτελεσμα παρα την ασκοπη σπαταλη του κερδους, αυτο ακριβως ειναι που αρνουνται να παραδεχθουν τα μυαλα που εχουν συνηθισει να βλεπουν μεσα στην αναπτυξη των παραγωγικων δυναμεων των ιδεωδη στοχο της δραστηριοτητας. Το να υποστηριξει κανεις οτι ειναι αναγκαιο να σκορπιζεται σαν καπνος ενα σημαντικο μερος της παραγομενης ενεργειας, σημαινει οτι πηγαινει αντιθετα στις θεωριες που θεμελιωνουν μια λογικη οικονομια. Ειναι γνωστες καποιες περιπτωσεις οπου ο πλουτος πρεπει να καταστρεφεται (ο καφες που πετιεται στην θαλασσα), αλλα αυτα τα σκανδαλα θα ηταν παραλογο να δινονται σαν παραδειγματα για μιμηση. Ειναι η ομολογια μιας αδυναμιας και κανεις δεν θα μπορουσε να βρει σ’ αυτη την εικονα και την ουσια του πλουτου. Πραγματι, η ακουσια καταστροφη (οπως αυτη του καφε) εχει οπωσδηποτε την εννοια της αποτυχιας, ειναι αναγκαστικη και ατυχης και δεν μπορουμε με κανενα τροπο να την πουμε επιθυμητη. Ειναι ωστοσο ο τυπος της επιχειρησης οπου δεν υπαρχει αλλη διεξοδος απ’ αυτην. Αν θεωρησουμε στην επιφανεια της υδρογειου την ολοτητα του παραγωγικου πλουτου, τα προϊοντα δεν μπορουν να χρησιμοποιηθουν για παραγωγικους σκοπους παρα μονο στο μετρο που ο ζωντανος οργανισμος, που ειναι η οικονομικη ανθρωποτητα, μπορει να βελτιωσει τον εξοπλισμο της. Αυτο δεν ειναι ουτε ολοτελα, ουτε παντα, ουτε επ’ αοριστον δυνατο. Καποιο πλεονασμα πρεπει να διαλυθει μεσα σε ελλειματικες επιχειρησεις, η τελικη διαλυση δεν θα εκανε τιποτε αλλο παρα να ολοκληρωσει την κινηση που δινει ζωη στη γηινη σφαιρα.
Το αντιθετο ειναι συνηθως προφανες για το λογο οτι η οικονομια δεν αντιμετωπιζεται ποτε γενικα. Στην επιστημη, οπως και στη ζωη, ο ανθρωπινους νους αναγει τις δραστηριοτητες σε μια οντοτητα που θεμελιωνεται πανω στον τυπο των επιμερους συστηματων (οργανισμων ή επιχειρησεων). Η οικονομικη δραστηριοτητα θεωρουμενη σαν ενα συνολο, συλλαμβανεται σαν μια επιμερους επιχειρηση που ο σκοπος της ειναι περιορισμενος. Το πνευμα γενικευει συνθετοντας το συνολο των δραστηριοτητων: η οικονομικη επιστημη αρνειται ευχαριστως να γενικευσει την μεμονωμενη κατασταση, περιοριζει το αντικειμενο της στις επιχειρησεις που γινονται με περιορισμενο στοχο, αυτον του οικονομικου ανθρωπου, δεν παιρνει υποψη της καποιο παιχνιδι της ενεργειας που κανενας επιμερους στοχος δεν μπορει να περιορισει: το παιχνιδι της ζωντανης υλης γενικα, μεσα στην κινηση του φωτος που ειναι το αποτελεσμα του. Στην επιφανεια της γηινης σφαιρας, για την ζωντανη υλη γενικα, η ενεργεια βρισκεται παντα σε πλεονασμα, το προβλημα τιθεται παντα με ορους αφθονιας, η επιλογη περιοριζεται στον τροπο κατασπαταλησης του πλεονασματος. Το προβλημα της αναγκαιοτητας τιθεται για το επιμερους ζωντανο ον ή για τα πεπερασμενα συνολα ζωντανων οντων. Αλλα ο ανθρωπος δεν ειναι μονο το ον το αποκομμενο που διεκδικει το μεριδιο του στους πορους απο τον ζωντανο κοσμο ή απο τους αλλους ανθρωπους. Η γενικη κινηση διαρροης (διαλυσης) της ζωντανης υλης του δινει ζωη και δεν θα μπορουσε να την σταματησει, ακομα και οταν βρισκεται στο αποκορυφωμα της, η κυριαρχια του στον ζωντανο κοσμο ειναι αυτη που τον ταυτιζει μ’ αυτη την κινηση, τον ταζει με εναν προνομιακο τροπο στην ενδοξη δραστηριοτητα, στην ανωφελη καταναλωση. Αν την αρνηθει, οπως τον σπρωχνει ασταματητα η συνειδηση μιας αναγκαιοτητας, μιας φτωχειας εμφυτης στο αποκομμενο ον (που διαρκως του λειπουν οι ποροι, που δεν ειναι παρα ενας αιωνιος απορος), η αρνηση του δεν αλλαζει τιποτα στην σφαιρικη κινηση της ενεργειας: αυτη η ενεργεια δεν μπορει να συσσωρευεται απεριοριστα στις παραγωγικες δυναμεις. Στο τελος, οπως ο ποταμος μεσα στη θαλασσα, πρεπει να ξεφυγει και να χαθει για μας.
4. Ο πολεμος θεωρουμενος σαν μια καταστροφικη δαπανη της πλεοναζουσας ενεργειας
Η παραγνωριση δεν αλλαζει καθολου την τελευταια διεξοδο. Μπορουμε να την αγνοουμε, να την ξεχασουμε: η γη που ζουμε δεν ειναι ωστοσο παρα ενα πεδιο πολλαπλασιαζομενων καταστροφων. Η αγνοια μας εχει μονο αυτο το αδιαφιλονικητο αποτελεσμα: μας οδηγει να υποφερουμε αυτο που θα μπορουσαμε να επιχειρησουμε με τον δικο μας τροπο, αν ξεραμετο πως. Μας στερει την επιλογη μιας διαρροης που θα μπορουσε να μας ειναι ευχαριστη. Παραδιδει κυριως τους ανθρωπους και τα εργα τους σε καταστροφικους αφανισμους. Γιατι αν δεν εχουμε εμεις οι ιδιοι την δυναμη να μεταστρεψουμε την ενεργεια σε πλεονασμα, αυτη δεν μπορει να χρησιμοποιηθει, και οπως ενα αγριο ζωο που μπορουμε να εκπαιδευσουμε, ειναι αυτη που μας καταστρεφει, ειμαστε εμεις οι ιδιοι που πληρωνουμε τα εξοδα της αναποφευκτης εκρηξης.
Αυτα τα πλεονασματα ζωντανης δυναμης που συσσωρευουν τοπικα οι πιο εξαθλιωμενες οικονομιες, ειναι πραγματι οι πιο επικινδυνοι συντελεστες του ολεθρου. Ετσι η αποσυμφορηση υπηρξε παντοτε, αλλα σχεδον ασυνειδητα, το αντικειμενο μιας πυρετωδους αναζητησης. Οι αρχαιες κοινωνιες το βρηκαν μεσα στη γιορτη, μερικες οικοδομησαν θαυμαστα μνημεια, που δεν ειχαν καμια χρησιμοτητα, εμεις χρησιμοποιουμε το πλεονασμα για να πολλαπλασιασουμε «υπηρεσιες» που εξομαλυνουν τη ζωη και τεινουμε να απορροφησουμε ενα μερος της για την αυξηση των ορων ψυχαγωγιας. Αλλα αυτα τα αντιδοτα ηταν παντα ανεπαρκη: η υπαρξη τους σε πλεονασμα παρ’ ολα αυτα (σε καποια σημεια) αφιερωνε παντα ενα πληθος ανθρωπινων οντων και μεγαλες ποσοτητες χρησιμων αγαθων στις καταστροφες των πολεμων. Στις μερες μας μαλιστα, η σχετικη σπουδαιοτητα των ενοπλων συγκρουσεων αυξηθηκε: πηρε τις ολεθριες διαστασεις που ξερουμε.
Η προσφατη εξελιξη ειναι η συνεχεια μιας αλματωδους αυξησης της βιομηχανικης δραστηριοτητας. Στην αρχη αυτη η γονιμη κινηση μειωσε την πολεμικη δραστηριοτητα απορροφωντας το ουσιαστικο μερος του πλεονασματος: η αναπτυξη της συγχρονης βιομηχανιας εδωσε την περιοδο σχετικης ειρηνης απο το 1815 μεχρι το 1914. Οι παραγωγικες δυναμεις αναπτυσσομενες, αυξανοντας τους πορους, εκαναν δυνατη στο ιδιο διαστημα τη γρηγορη δημογραφικη αυξηση των αναπτυγμενων χωρων (ειναι η σαρκικη πλευρα της οστεωδους γονιμοτητας των εργοστασιων). Αλλα η αυξηση, που εγινε δυνατη λογω των τεχνικων αλλαγων, με τον καιρο κατεληξε δυσκολη. Γινοταν η ιδια γενεσιουργος αιτια ενος συνεχως αυξανομενου πλεονασματος. Ο πρωτος παγκοσμιος πολεμος ξεσπασε πριν ακομη αγγιξει τα ορια της παρα μοναχα τοπικα. Ο ιδιος ο δευτερος παγκοσμιος πολεμος δεν σημαινει οτι απο δω και στο εξης το συστημα δεν μπορει να αναπτυσσεται (επεκτατικα, αλλα με καθε τροπο εντονα). Ηταν ωστοσο το μετρο των δυνατοτητων ανακοπης που τιποτα δεν την εμποδιζε. Καμια φορα αμφισβητειται το γεγονος οτι η η βιομηχανικη υπερπαραγωγη ειναι η αιτια των προσφατων (το 1949) πολεμων, ειδικα του πρωτου. Ωστοσο και ο ενας και ο αλλος εκαναν να διαρρευσει αυτη την υπερπαραγωγη, ειναι η σπουδαιοτητα της που τους εδωσε αυτη την εξαιρετικη τους ενταση. Επομενως, η γενικη αρχη του πλεονασματος της ενεργειας για δαπανη, θεωρουμενη (περα απο τις πολυ στενες προθεσεις της οικονομιας) σαν αποτελεσμα μιας κινησης που την ξεπερνα, ενω συγχρονως φωτιζει τραγικα ενα συνολο γεγονοτων, παιρνει μια καταληξη που κανεις δεν μπορει να αρνηθει. Μπορουμε να διατυπωσουμε την ελπιδα να ξεφυγουμε απο εναν πολεμο που ηδη μας απειλει. Αλλα πρεπει για αυτο τον σκοπο να στρεψουμε την πλεονασματικη παραγωγη, ειτε στην ορθολογισμενη επεκταση μιας δυσκολης βιομηχανικης αναπτυξης, ειτε σε μη-παραγωγικα εργα, που διασκορπιζουν μιαν ενεργεια που δεν μπορει με κανεναν τροπο να συσσωρευτει. Αυτο θετει πολλα, εξαντλητικα περιπλοκα προβληματα. Αλλα αν μπορουμε να αμφιβαλλουμε οτι θα φτασουμε ευκολα σε πρακτικες λυσεις, το οφελος δεν μπορει να αμφισβητηθει.
Θα ξεκαθαρισω μονο, χωρις να περιμενω αλλο, οτι η επεκταση της αναπτυξης απαιτει απο μονη της την ανατροπη των οικονομικων αρχων – την ανατροπη της ηθικης που τις στηριζει. Το περασμα απο τις προοπτικες της περιορισμενης οικονομιας σ’ αυτες της γενικης οικονομιας πραγματοποιει ουσιαστικα μια κοπερνικεια επανασταση: το αναποδογυρισμα της σκεψης – και της ηθικης. Απο την αρχη, αν ενα μερος του πλουτου αρκετα εξελιξιμο, προοριζεται για απωλεια, ή, χωρις πιθανο κερδος για μη-παραγωγικη χρηση, συμβαινει, ειναι μαλιστα αναποφευκτο, να παραχωρουνται καποια εμπορευματα χωρις ανταλλαγμα. Απο δω και στο εξης, χωρις να μιλαμε για απλη και λειτουργικη σπαταλη, αναλογη μ’ αυτην την ανεγερσης των Πυραμιδων, η δυνατοτητα συνεχισης της αναπτυξης ειναι η ιδια υποταγμενη στο δωρο: η βιομηχανικη αναπτυξη του κοσμου συνολικα απαιτει απο τους καπιταλιστες να συλλαβουν καθαρα την αναγκαιοτητα για μια οικονομια που επιτρεπει ενα ποσοστο επιχειρησεων χωρις κερδος. Ενα τεραστιο βιομηχανικο δικτιο δεν μπορει να διευθυνεται οπως αλλαζουμε μια ροδα… Εκφραζει μια πορεια κοσμικης ενεργειας απο την οποια εξαρταται, και της οποιας τους νομους δεν μπορει πλεον να αγνοει χωρις συνεπειες. Αλιμονο σ’ αυτον που μεχρι το τελος θα ηθελε να υποτασσει την κινηση που τον ξεπερνα με το στενο πνευμα του μηχανικου που αλλαζει μια ροδα.
Νομοι της γενικης οικονομιας
6. Οι τρεις πολυτελειες της φυσης: Η βρωση, ο θανατος και η αναπαραγωγη με τη συμμετοχη γενων
Η καταβροχθηση του ενος ειδους απο το αλλο ειναι η πιο απλη μορφη πολυτελειας. Οι αποκλεισμενοι απο τον γερμανικο στρατο πληθυσμοι απεκτησαν, λογω της πεινας, μιαν εκχυδαϊσμενη αντιληψη αυτου του πολυδαπανου χαρακτηρα της εμμεσης αναπτυξης της ζωντανης υλης. Αν καλλιεργησουμε πατατες ή σιταρι, η αποδοση ενος χωραφιου σε μοναδες θερμοτητας ειναι πολυ πιο μεγαλη απο την αποδοση σε γαλα ή σε κρεας ενος κοπαδιου που θα εβοσκε στο ιδιο χωραφι αν το χρησιμοποιουσαμε σαν λιβαδι. Η λιγοτερο πολυδαπανη μορφη της ζωης ειναι αυτη ενος πρασινου μικροοργανισμου (που απορροφα με την δραση της χλωροφυλλης την ενεργεια του ηλιου), αλλα γενικα η φυτικη ζωη ειναι λιγοτερο δαπανηρη απο την ζωϊκη. Η βλαστηση καταλαμβανει με μεγαλη ταχυτητα το διαθεσιμο χωρο. Τα ζωα δημιουργουν εκατομβες και επεκτεινουν τις δυνατοτητες τους μ’ αυτον τον τροπο: αναπτυσσονται απο μονα τους πιο αργα. Απο αυτη την αποψη το αγριο ζωο ειναι στην κορυφη: οι συνεχεις λεηλασιες των λεηλατων του αντιπροσωπευουν μια τεραστια σπαταλη ενεργειας. Ο Ουιλλιαμ Μπλαιηκ ρωτουσε τον τιγρη: «σε ποια βαραθρα, σε ποιους μακρυνους ουρανους φλογιστηκε η φωτια των ματιων σου;». Αυτο που τον εντυπωσιαζε τοσο ηταν η ωμη πιεση, στα ορια του δυνατου, η δυναμη της εντονης αναλωσης της ζωης. Μεσα στο γενικο αναβρασμο της ζωης, ο τιγρης ειναι ενα σημειο ακραιας πυρακτωσης. Και πραγματι, αυτη η πυρακτωση φλογιζεται μεσα στα χαμενα βαθη τ’ ουρανου, στην αναλωση του ηλιου.
Η καταβροχθιση φερνει τον θανατο, αλλα με μια τυχαια μορφη. Απο ολες τις πολυτελειες που μπορουμε να αντιληφθουμε, ο θανατος, στην μοιραια και αμειλικτη μορφη του, ειναι σιγουρα η πιο ακριβη. Η σωματικη ευαισθησια των ζωων, η πολυπλοκοτητα των οργανισμων τους, φανερωνει ηδη την εννοια της πολυτελειας, αλλα αυτη η ευαισθησια και αυτη η πολυτελεια οδηγουν κατ’ ευθειαν στο θανατο. Το ιδιο οπως, μεσα στον χωρο, ο κορμος και τα κλαδια του δενδρου στρεφουν προς το φως τα αλλεπαλληλα στρωματα του φυλλωματος, ετσι και ο θανατος διαμοιραζει μεσα στον χρονο το περασμα των γενεων. Αφηνει ασταματητα ελευθερο χωρο για τον ερχομο των νεογεννητων και αδικα καταριομαστε αυτον, που δεν θα υπηρχαμε χωρις αυτον.
Στην ουσια, οταν καταριομαστε τον θανατο, δεν φοβομαστε παρα τον ιδιο μας τον εαυτο: ειναι η σκληροτητα της δικης μας θελησης που μας κανει να τρεμουμε. Λεμε ψεματα στον εαυτο μας οταν ονειρευομαστε να ξεφυγουμε απο την κινηση της πολυτελους υπεραφθονιας που δεν ειμαστε παρα η πιο οξυμενη της μορφη. Ή μαλλον λεμε ψεματα στον εαυτο μας μονο και μονο για να δοκιμασουμε στην συνεχεια την σκληροτητα αυτης της θελησης, οδηγωντας την στην πιο ακραια σκληροτητα της συνειδησης.
Η πολυτελεια του θανατου, απ’ αυτη την αποψη, αντιμετωπιζεται απο μερους μας με τον ιδιο τροπο, οπως η πολυτελεια της σεξουαλικοτητας, πρωτα σαν μια αρνηση του εαυτου μας και επειτα μεσα απο μια ξαφνικη ανατροπη, σαν μια βαθεια αληθεια της κινησης που εκφραση της ειναι η ζωη.
Μεσα στις τωρινες συνθηκες, ανεξαρτητα απο την συνειδηση μας, η αναπαραγωγη με την συμμετοχη των γενων ειναι μαζι με την βρωση και τον θανατο, ενας απο τους πολυτελεις δρομους που εξασφαλιζουν την εντονη αναλωση της ενεργειας. Πρωτ’ απ’ ολα τονιζει αυτο που προμηνυε η αναπαραγωγη χωρις την συμμετοχη των γενων: τη διαιρεση, μεσα απο την οποια το εξατομικευμενο ον παραιτειται το ιδιο απο την αναπτυξη και μεσα απο τον πολλαπλασιασμο των ατομων. Τη μεταφερει στην απροσωπη ζωη. Σ’ αυτο το σημειο βρισκεται κατ’ αρχην η διαφορα της σεξουαλικοτητας απο την στυγνη αναπτυξη: αν και απο την σκοπια του ειδους μπορει να φαινεται σαν αναπτυξη, βασικα, δεν ειναι παρα η πολυτελεια των ατομων. Αυτος ο χαρακτηρας ειναι πιο φανερος στην αναπαραγωγη με συμμετοχη των γενων, οπου τα ατομα που παραγονται ειναι καθαρα διαχωρισμενα απ’ αυτα που παραγουν – και τους δινουν την ζωη οπως δινουμε στους αλλους. Αλλα χωρις να παυει να επανερχεται αργοτερα, για τον χρονο του θηλασμου, στην αρχη της αναπτυξης, η αναπαραγωγη των ανωτερων ζωων δεν επαψε να βαθαινει το ρηγμα που τη χωριζει απο την αρχη, απο την απλη ταση του ατομου, που τρωει για να αυξησει τον ογκο του και τις δυναμεις του. Ειναι για το ζωο η ευκαιρια για μια ξαφνικη και φρενηρη σπαταλη των αποθεματων ενεργειας, που φτανει για μια στιγμη στα ορια του εφικτου (μεσα στον χρονο, αυτο που ο τιγρης ειναι μεσα στον χωρο). Αυτη η σπαταλη προχωραει πολυ μακρυτερα απο ο,τι θα αρκουσε για την αυξηση του ειδους. Ειναι, καθως φαινεται, για μια στιγμη, η μεγαλυτερη που το ατομο θα ειχε την δυναμη να πραγματοποιησει. Στον ανθρωπο, συνοδευεται απο ολες τις δυνατες μορφες ολεθρου, προκαλει εκατομβη αγαθων – σωματων κατα βαθος – και συναντα στο τελος την παραλογη πολυτελεια και υπερβολη του θανατου.
7. Η επεκταση με την εργασια και την τεχνικη και η πολυτελεια
Η δραστηριοτητα του ανθρωπου υποκειται βασικα στους ορους που της υπαγορευει αυτη η γενικη κινηση της ζωης. Με μιαν εννοια, οταν επεκτεινεται, ανοιγει μια αυξημενη δυνατοτητα στη ζωη, εναν καινουριο χωρο (οπως το εκαναν στην φυση τα κλαδια του δενδρου ή το φτερο του πουλιου). Δεν ειναι στην κυριολεξια ενας χωρος που η ζωη δεν ειχε ακομα γεμισει, ο χωρος που ανοιγουν η εργασια και οι τεχνικες στην αυξανομενη αναπαραγωγη των ανθρωπων. Αλλα η ανθρωπινη δραστηριοτητα μετασχηματιζοντας τον κοσμο αυξανει τη μαζα της ζωντανης υλης με βοηθητικους μηχανισμους, που αποτελουνται απο μια τεραστια ποσοτητα αδρανους υλης, και αυξανουν υπολογισιμα τα αποθεματα της διαθεσιμης ενεργειας. Ο ανθρωπος ειχε απο την αρχη την ικανοτητα να χρησιμοποιει ενα μερος της διαθεσιμης ενεργειας για την αναπτυξη, οχι βιολογικη αλλα τεχνικη, των αποθεματων του σε ενεργεια. Οι τεχνικες επετρεψαν την συντομη εξαπλωση – ανακαμψη – της στοιχειωδους κινησης της αναπτυξης που η ζωη πραγματοποιει μεσα στα ορια του δυνατου. Προκειται χωρις αμφιβολια για μιαν αναπτυξη που δεν ειναι ουτε συνεχης ουτε απεριοριστη. Αλλοτε το σταματημα της αναπτυξης απαντα στην στειροτητα των τεχνικων, αλλοτε η ανακαλυψη νεων τεχνικων οδηγει στην ανακαμψη. Η αυξηση των αποθεματων ενεργειας μπορει η ιδια να χρησιμευσει σαν βαση για μιαν ανακαμψη της βιολογικης (δημογραφικης) αναπτυξης. Η ιστορια της Ευρωπης τον 19ο αιωνα ειναι η πιο ομορφη (και πιο γνωστη) εικονογραφηση αυτων των μεγαλων γονιμοποιησεων που σκελετος τους ειναι ο μηχανικος εξοπλισμος: γνωριζουμε την σπουδαιοτητα της αναπτυξης των πληθυσμων, που συνδεεται πρωτα απ’ ολα με την βιομηχανικη ακμη.
Ειναι αληθεια οτι οι ποσοτικες σχεσεις του πληθυσμου και του μηχανικου εξοπλισμου – οπως, γενικα, και οι συνθηκες της οικονομικης αναπτυξης μεσα στην ιστορια – υποκεινται σε τοσες πολλες αλληλεπιδρασεις που ειναι παντα δυσκολο να καθορισουμε τις συγκεκριμενες ιδιοτητες. Οπωσδηποτε, δεν μπορω να προσθεσω λεπτομερειακες αναλυσεις μεσα στη συντομη θεωρηση που απο μονη της μπορει να δειξει στις γενικες της γραμμες την πλατεια κινηση που δινει ζωη στην γη. Ομως η προσφατη επιβραδυνση της δημογραφικης αυξησης αποδεικνυει απο μονη της την πολυπλοκοτητα των συνεπειων. Καθε ανακαμψη της αναπτυξης που προερχεται απο την ανθρωπινη δραστηριοτητα, και που νεες τεχνικες καθιστουν δυνατη ή διατηρουν, εχει παντοτε ενα διπλο αποτελεσμα: χρησιμοποιει, σε μια πρωτη φαση ενα σημαντικο μερος της πλεοναζουσας ενεργειας, αλλα στην συνεχεια παραγει ενα πλεονασμα ολο και μεγαλυτερο. Αυτο το πλεονασμα συμβαλλει σε δευτερη φαση στο να γινει πιο δυσκολη η αναπτυξη, γιατι αυτη δεν ειναι αρκετη για να το χρησιμοποιησει. Ως ενα βαθμο, το συμφερον της επεκτασης εξουδετερωνεται απο το αντιθετο συμφερον, αυτο της πολυτελειας: το πρωτο παιζει ακομη καποιο ρολο, αλλα μ’ εναν τροπο απατηλο – αβεβαιο, συχνα ανισχυρο. Η πτωση του δεικτη δημογραφικης αυξησης ειναι ισως ο πρωτος δεικτης των σημειων της αλλαγης που συμβαινει: αυτο που προεχει απο εδω και στο εξης κατα κυριο λογο δεν ειναι πλεον η αναπτυξη των παραγωγικων δυναμεων αλλα η πολυτελης δαπανη των προϊοντων.
Σ’ αυτο το σημειο προετοιμαζονται τεραστιες σπαταλες: επειτα απο εναν αιωνα αυξησης του πληθυσμου και βιομηχανικης ειρηνης, εχοντας συναντησει το προσωρινο οριο της αναπτυξης, οι δυο παγκοσμιοι πολεμοι διεπραξαν τα μεγαλυτερα οργια πλουτου – και ανθρωπινων οντων – που ειχε ποτε καταγραψει η ιστορια. Ωστοσο αυτο το οργιο συμπιπτει με μιαν αισθητη ανοδο του γενικου βιοτικου επιπεδου: η μαζα του πληθυσμου επωφελειται ολο και περισσοτερο απο μη-παραγωγικες υπηρεσιες, ο χρονος της εργασιας μειωθηκε, ο μισθος αυξηθηξε συνολικα.
Αυτο συνεβη γιατι ο ανθρωπος πανω στον πλανητη δεν δινει παρα μ’ εναν τροπο περιεργο, δευτερευοντως, μια απαντηση στο προβλημα της αναπτυξης. Χωρις αμφιβολια, καταφερε με την εργασια και τις τεχνικες να κανει δυνατη την επεκταση περα απο τα καθορισμενα ορια. Αλλα, με τον ιδιο τροπο που το φυτοφαγο ειναι σε σχεση με το φυτο μια πολυτελεια – και το σαρκοφαγο σε σχεση με το φυτοφαγο –, ο ανθρωπος ειναι απ’ ολα τα ζωντανα οντα ο πιο ικανος να αναλωσει με ενταση, με πολυτελεια, το πλεονασμα της ενεργειας που ωθειται απο την πιεση της ζωης σ’ εναν εμπρησμο που ταιριαζει με την ηλιακη προελευση της κινησης της.
8. Το καταραμενο αποθεμα
Αυτη η αληθεια ειναι τοσο παραδοξη, που φτανει στο σημειο να ειναι ακριβως το αντιθετο απ’ αυτο που εμφανιζεται συνηθως σαν αληθεια.
Αυτος ο παραδοξος χαρακτηρας υπογραμμιζεται απο το γεγονος οτι στο υψιστο σημειο της υπεραφθονιας ο δρομος κλεινει απο καθε πλευρα. Στις τωρινες συνθηκες, ολα συμβαλλουν στην επισκιαση της θεμελιωδους κινησης που τεινει να δωσει στον πλουτο την λειτουργια του, δηλαδη το δωρο, τη σπαταλη χωρις αντικρυσμα. Απο τη μια ο μηχανοποιημενος πολεμος, με τις καταστροφες που προκαλει, χαρακτηριζει αυτη την κινηση σαν ξενη και εχθρικη στην ανθρωπινη θεληση. Απο την αλλη η ανοδος του βιοτικου επιπεδου δεν παρουσιαζεται με κανεναν τροπο ως απαιτηση για πολυτελεια. Το κινημα που την διεκδικει ειναι μαλιστα μια διαμαρτυρια εναντια στην πολυτελεια της μεγαλης περιουσιας: ετσι αυτη η διεκδικηση γινεται στο ονομα της δικαιοσυνης. Χωρις βεβαια να εχουμε τιποτα εναντια στην δικαιοσυνη, ας μας επιτραπει να παρατηρησουμε οτι εδω η λεξη κρυβει την βαθια αληθεια της αντιθεσης της, που ειναι ακριβως η ελευθερια. Κατω απο την μασκα της δικαιοσυνης, ειναι αληθεια οτι η γενικη ελευθερια κρυβει το αχαρο και ουδετερο προβλημα της υπαρξης της υποταγμενης στην αναγκη: ειναι μαλλον ενα στενεμα των οριων της προς το πιο δικαιο. Η λεξη εχασε πλεον το νοημα της επικινδυνης αποχαλινωσης. Ειναι μια εγγυηση εναντια στον κινδυνο της δουλειας, και οχι μια θεληση για αναληψη κινδυνων χωρις τους οποιους δεν υπαρχει ελευθερια.
Η αισθηση μιας καταρας συνδεεται μ’ αυτη την διπλη αλλοιωση της κινησης που απαιτει απο εμας την αναλωση του πλουτου. Αρνηση του πολεμου με την τερατωδη μορφη του, αρνηση της πολυτελους σπαταλης, που η παραδοσιακη της μορφη σημαινει απο δω και στο εξης, την αδικια. Τη στιγμη που το περισσευμα του πλουτου ειναι το μεγαλυτερο που υπηρξε ποτε, καταληγει να παρει στα ματια μας το νοημα που ειχε κατα καποιο τροπο παντοτε, δηλ. του καταραμενου αποθεματος.
9. Αντιθεση της «γενικης» αποψης στην «ειδικη»
Το γεγονος οτι φοβομαστε, οτι αποστρεφομαστε μια κινηση σπαταλης που μας ζωογονει και που μαλιστα εμεις οι ιδιοι ειμαστε, δεν μπορει φυσικα να μας αιφνιδιασει. Ευθυς εξ αρχης οι συνεπειες προκαλουν αγωνια. Ειναι το προτυπο του τιγρη που εκφραζει την αληθεια της καταβροχθισης. Ο θανατος εγινε η φρικη μας, και παρ’ ολο που απο μιαν αποψη το γεγονος οτι ειμαστε σαρκοφαγα και προκαλουμε τον θανατο αντιστοιχει σε μιαν απαιτηση για ισχυ (αλλα αυτο ειναι αλλη υποθεση), η σεξουαλικοτητα συνδεεται με τα σκανδαλα του θανατου και της φαγωμενης σαρκας. Ο συσχετισμος αυτος φαινεται καθαρα στην εκφραση: σαρκικο αμαρτημα.
Ομως αυτη η καταραμενη ατμοσφαιρα προϋποθετει την αγωνια και η αγωνια, απο την πλευρα της, σημαινει την απουσια (ή την αδυναμια) της πιεσης που εξασκειται απο την υπεραφθονια της ζωης. Η αγωνια εκφραζεται οταν αυτος που αγωνια δεν δονειται απο το συναισθημα της υπεραφθονιας. Ειναι ακριβως αυτο που εκφραζει την απομονωμενη και εξατομικευμενη σημασια της αγωνιας. Δεν μπορει να υπαρχει αγωνια παρα μεσα απο μια προσωπικη αποψη, μερικη, ριζικα αντιθετη στη γενικη αποψη, που θεμελιωνεται στην υπεραφθονια της ζωντανης υλης στο συνολο της. Η αγωνια δεν εχει νοημα γι’ αυτον που ξεχυλιζει απο ζωη, και για το συνολο της ζωης που ειναι απο την φυση του ενα ξεχυλισμα.
Αν θεωρησουμε τωρα την παρουσα ιστορικη κατασταση, χαρακτηριζεται απο το γεγονος οτι οι αποψεις που προσεγγιζουν την γενικη κατασταση συμπεριφερονται οπως οι μερικες αποψεις. Κατα κανονα, η επιμερους υπαρξη κινδυνευει παντοτε να υποκυψει απο ελλειψη πορων. Σ’ αυτο αντιτιθεται η γενικη υπαρξη που οι ποροι της ειναι σε πλεονασμα και για την οποια ο θανατος δεν εχει εννοια. Απο την πλευρα της μερικης αποψης, τα προβληματα τιθενται κατα κυριο λογο απο την ανεπαρκεια των πορων. Κατα κυριο λογο τιθενται απο την ανεπαρκεια των πορων αν ξεκινησουμε απο την μερια της γενικης αποψης. Χωρις αμφιβολια το προβλημα της εξαθλιωσης παραμενει με καθε τροπο. Εξ αλλου εξυπακουεται οτι η γενικη οικονομια πρεπει να αντιμετωπιζει καθε φορα που ειναι δυνατο και πρωταρχικα το προβλημα της εξελιξης της αναπτυξης. Αλλα οταν εξεταζει την αθλιοτητα ή την αναπτυξη παιρνει υπ’ οψιν της τα ορια που και οι δυο δεν αργουν να συναντησουν και τον (αποφασιστικο) κυριαρχο χαρακτηρα των προβληματων που απορρεουν απο την υπαρξη των πλεονασματων.
Αν εξετασουμε συντομα ενα παραδειγμα, το προβλημα της αθλιοτητας στην Ινδια, δεν μπορει να απομονωθει πρωτα-πρωτα απο την δημογραφικη αυξηση αυτης της χωρας και την δυσαναλογια της σε σχεση με την βιομηχανικη της αναπτυξη. Οι δυνατοτητες βιομηχανικης αναπτυξης της Ινδιας δεν μπορουν καθεαυτες να διαχωρισθουν απο τα πλεονασματα των αμερικανικων αποθεματων. Ενα τυπικο προβλημα της γενικης οικονομιας προκυπτει απο αυτη την κατασταση. Απο την μια εμφανιζεται η αναγκαιοτητα καποιας διαρροης και απο την αλλη μιας αναπτυξης. Ο συγχρονος κοσμος καθοριζεται απο την ανισοτητα της πιεσης (ποσοτικης ή ποιοτικης) που ασκειται απο την ανθρωπινη ζωη.
Η γενικη οικονομια προτεινει λοιπον σαν σωστη επιχειρηση μια μεταφορα αμερικανικου πλουτου στην Ινδια χωρις ανταλλαγμα. Γι’ αυτο παιρνει υποψη της την απειλη που θα σημαινε για την Αμερικη η πιεση – και η ανισορροπια της – που ασκειται στον κοσμο απο την αναπτυξη της ζωης στην Ινδια.
Αυτες οι αντιληψεις θετουν αναγκαστικα στην κορυφη των προβληματων τον πολεμο, που μονο αν λαβουμε υποψη μας καποιο θεμελιωδη αναβρασμο θα μπορουσαμε να εξετασουμε καθαρα. Η μονη διεξοδος βρισκεται στην παγκοσμια ανοδο του βιοτικου επιπεδου – μεσα στις τωρινες ηθικες συνθηκες, η μονη ικανη να απορροφησει το αμερικανικο πλεονασμα και να ελαττωσει την πιεση κατω απο το επικινδυνο σημειο.
Αυτη η θεωρητικη συλληψη λιγο διαφερει απο καποιες εμπειρικες αποψεις που εμφανιστηκαν τελευταια πανω σ’ αυτο το θεμα, αλλα ειναι πιο ριζοσπαστικη, και ειναι ενδιαφερον να ξεκαθαρισουμε τι απαντησαν εκεινες οι αποψεις σ’ αυτες τις προηγουμενες θεωρητικες συλληψεις: αυτη η επιβεβαιωση δινει μεγαλυτερη δυναμη, καθως φαινεται, και στις μεν και στις δε.
10. Οι λυσεις της γενικης οικονομιας και η «αυτοσυνειδηση»
Ομως πρεπει να αμεσως να προσθεσουμε αυτο: οσο καλα καθορισμενες και αν ειναι οι λυσεις, η εφαρμογη τους στην επιθυμητη κλιμακα ειναι τοσο δυσκολη ωστε εξ αρχης το επιχειρημα δεν φαινεται καθολου ενθαρρυντικο. Η θεωρητικη λυση υπαρχει, και μαλιστα η αναγκαιοτητα της δεν διαφευγει τελειως απ’ αυτους που φαινεται οτι εξαρτωνται οι αποφασεις. Ωστοσο, και πιο καθαρα μαλιστα, αυτο που η γενικη οικονομια οριζει αρχικα ειναι ενας εκρηκτικος χαρακτηρας αυτου του κοσμου, που φτανει στα ακρα της εκρηκτικης εντασης στην συγχρονη εποχη. Σιγουρα, μια καταρα βαραινει την ανθρωπινη ζωη, στο μετρο που δεν εχει την δυναμη να αναχαιτισει μιαν ιλιγγιωδη κινηση.
Πρεπει, χωρις δισταγμο, να θεσουμε ως αρχη οτι μια τετοια καταρα εξαρταται απο τον ανθρωπο, και απο τον ανθρωπο και μονο να την εξαλειψει. Αλλα αυτο δεν θα μπορουσε να γινει αν η κινηση που την συνιστα δεν φαινονταν καθαρα μεσα στην συνειδηση. Απ’ αυτη την αποψη, ειναι αρκετα απογοητευτικο το οτι δεν εχουμε να προτεινουμε για αντιδοτο στην καταστροφη που μας απειλει, παρα την «ανοδο του βιοτικου επιπεδου». Αυτη η προσφυγη, το ξαναειπα, συνδεεται με την θεληση να μη βλεπουμε μεσα στην αληθεια της την απαιτηση στην οποια θελει ν’ ανταποκριθει.
Αλλα αν εξετασουμε συγχρονως την αδυναμια και την αρετη αυτης της λυσης, φαινεται αμεσως οτι, οντας απο την φυση της αβεβαιη, και η μονη που θα μπορουσε να γινει ευρυτατα αποδεκτη, προκαλει και εξαπτει ολο και περισσοτερο μια προσπαθεια καθαροτητας της συνειδησης οσο φαινομενικα απομακρυνεται απ’ αυτην. Σ’ αυτη την κατευθυνση, η φυγη μπροστα στην αληθεια ειναι, μεσα απο ενα παιχνιδι αντιστροφης, η εγγυηση μιας αναγνωρισης της αληθειας. Το πνευμα του σημερινου ανθρωπου εναντιωνεται με καθε τροπο σε λυσεις που μη οντας αρνητικες θα ηταν εμπαθεις και αυθαιρετες, συνδεεται αντιθετα μ’ αυτην την παραδειγματικη σχολαστικοτητα της συνειδησης που ειναι η μονη που διακινδυνευει να φερει αργα την ανθρωπινη ζωη στο μετρο της αληθειας της. Σιγουρα η διατυπωση μιας γενικης οικονομιας συνεπαγεται την επεμβαση στα κοινα. Αλλα πρωτα απ’ ολα και πιο ουσιαστικα, αυτο που εχει σαν στοχο της ειναι η αυτοσυνειδηση που ο ανθρωπος θα αποκτουσε τελικα μεσα απο ενα φωτεινο οραμα μιας αλληλουχιας των ιστορικων της μορφων.
Ετσι η γενικη οικονομια ξεκινα απο μια σχεση των ιστορικων δεδομενων, δινοντας την ουσια τους στα σημερινα δεδομενα.
ΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ Ι: Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΛΩΣΗΣ
1. Κοινωνια της αναλωσης και κοινωνια της δραστηριοτητας
Θα δωσω καποιες συνολικες περιγραφες κοινωνικων φαινομενων για να κανω πιο εμφανη μια γενικη κινηση της οικονομιας.
Θα θεσω πρωτα-πρωτα μια αρχη: εξ ορισμου, αυτη η κινηση που αποτελεσμα της ειναι η αλογιστη σπαταλη, απεχει πολυ απο το να εξισορροπειται.
Αν υπαρχει πλεονασμα των πορων σε σχεση με τις αναγκες, (εννοουμε τις αληθινες αναγκες, αυτες που αν δεν ικανοποιουνταν η κοινωνια θα υπεφερε), αυτο το πλεονασμα δεν αναλωνεται παντοτε σε καθαρη απωλεια. Η κοινωνια μπορει να αναπτυχθει, και τοτε το πλεονασμα προοριζεται αποφασιστικα για την αναπτυξη. Η αναπτυξη ρυθμιζει, διοχετευει εναν ακανονιστο αναβρασμο στην ομαλοτητα των γονιμων εργων. Ομως η αναπτυξη με την οποια συνδεεται η εξελιξη της γνωσης ειναι απο την φυση της μια μεταβατικη κατασταση. Δεν μπορει να διαρκεσει επ’ απειρον. Η ανθρωπιστικη επιστημη πρεπει προφανως να διορθωνει τις προοπτικες που ειναι αποτελεσμα των ιστορικων συνθηκων που επεξεργαζεται. Ειναι τεραστια η διαφορα αναμεσα στον ανθρωπο τον υποταγμενο στα αναπτυξιακα εργα και τον σχετικα ελευθερο ανθρωπο των στασιμων κοινωνιων. Η οψη της ανθρωπινης ζωης αλλαζει απο την στιγμη που παυει να ακολουθει την φαντασια για να ανταποκριθει στην αναγκαιοτητα των επιχειρησεων που εξασφαλιζουν τον πολλαπλασιασμο των υπαρχοντων εργων. Με τον ιδιο τροπο, η οψη ενος ανθρωπου αλλαζει οταν περνα απο την ταραχη της νυχτας στις σοβαρες υποθεσεις του πρωϊνου. Η σοβαρη ανθρωποτητα της αναπτυξης εκπολιτιζεται, εξημερωνεται, αλλα τεινει να συγχεει την ηρεμια με το κοστος της ζωης και την ησυχη της διαρκεια με τον ποιητικο δυναμισμο της. Μεσα σ’ αυτες τις συνθηκες η καθαρη γνωση των πραγματων που εχει, γενικα, δεν μπορει να μετατραπει σε μια πληρη αυτοσυνειδηση. Αυτο που θεωρει ως πληρη ανθρωποτητα την ξεγελα: ειναι η ανθρωποτητα της δουλειας, που ζει για να δουλευει χωρις να απολαμβανει ελευθερα τους καρπους της εργασιας της. Βεβαια, ο σχετικα απραγος ανθρωπος – ή τουλαχιστον αυτος που λιγο νοιαζεται για τα εργα του – , για τον οποιο μιλουν η εθνολογια και η ιστορια, δεν ειναι ουτε αυτος ενας ολοκληρωμενος ανθρωπος. Αλλα μας βοηθαει να μετρησουμε αυτο που μας λειπει.
ΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ: Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΛΩΣΗΣ ΙΙΙ: Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
1. Η προτεσταντικη ηθικη και το πνευμα του καπιταλισμου
Ο Μαξ Βεμπερ εδειξε, οχι μονο με την αναλυση αλλα και μεσα απο στατιστικες, τον προνομιακο ρολο των προτεσταντων μεσα στην καπιταλιστικη οργανωση. Βλεπουμε ακομη και σημερα, σε μια συγκεκριμενη περιοχη, τους προτεσταντες να κατευθυνονται προς τις επιχειρησεις και τους καθολικους πιο προθυμα προς τα ελευθερα επαγγελματα. Υπαρχει, οπως φαινεται, μια συγγενεια, αναμεσα στο πνευμα ενος βιομηχανου, μανιακου της δουλειας και στυγνου υπολογιστη του κερδους και την πεζη αυστηροτητα της μεταρρυθμισμενης θρησκειας. Το δογματα του Λουθηρου δεν επαιξαν πολυ μεγαλο ρολο προς αυτη την κατευθυνση. Ομως η ζωνη επιρροης του καλβινισμου (Ολλανδια, Μεγαλη Βρετανια, Ηνωμενες Πολιτειες), αντιστοιχει συνολικα στις περιοχες με προωρη βιομηχανικη αναπτυξη. Ο Λουθηρος διατυπωσε την εκφραση μιας απλοϊκης μισο-αγροτικης εξεγερσης. Ο Καλβινος εκφρασε τους ποθους της μεσαιας ταξης των εμπορικων πολεων: ειχε τις αντιδρασεις ενος νομικου που ηταν εξοικειωμενος με τις επιχειρησεις.
Οι θεσεις του Βεμπερ, που γρηγορα εγιναν διασημες, ηταν το αντικειμενο πολλων κριτικων. Ο Ρ. Τωουνυ παραδεχεται οτι μεγαλοποιουσαν την αντιθεση του καλβινισμου στα διαφορα οικονομικα δογματα του καιρου του: παραμεριζαν τις αλλαγες της αρχικης διδασκαλιας χαριν της οψιμης θεωριας. Συμφωνα με τον Τωουνυ, μεχρι το δευτερο μισο του 17ου αιωνα η συμφωνια των πουριτανων και του καπιταλισμου δεν ηταν τετελεσμενο γεγονος: εξ αλλου ηταν λιγοτερο η αιτια απ’ ο,τι το αποτελεσμα των οικονομικων δεδομενων. Ωστοσο, οπως το αναγνωριζει προθυμα, αυτες οι επιφυλαξεις δεν στρεφονται αναγκαστικα εναντια στην σκεψη του Βεμπερ. Και σ’ αυτο το σημειο ο Τωουνυ επιμενει περισσοτερο, οχι χωρις καποια στενοκεφαλια, στα δογματα που διατυπωνονται στον τομεα της οικονομιας και λιγοτερο στο γεγονος των ουσιαστικων αντιδρασεων.
Οπωσδηποτε η αξια του Βεμπερ ειναι το οτι ανελυσε με ακριβεια την συναφεια μιας θρησκευτικης κρισης και της οικονομικης ανατροπης απο την οποια γεννηθηκε ο συγχρονος κοσμος. Κι αλλοι, οπως ο Ενγκελς, προαισθανθηκαν αυτες τις σχεσεις πριν απ’ αυτον, αλλα δεν διευκρινησαν την φυση τους. Και αν αργοτερα υπηρξαν διευκρινησεις – οπως στο εργο του Τωουνυ – , ο Βεμπερ ειχε δωσει το βαρος στο ουσιωδες: τα αποτελεσματα που κατακτηθηκαν και διαρθρωθηκαν καλυτερα απο τοτε, εχουν ισως μια σπουδαιοτητα δευτερευουσας σημασιας.
3. Ο κοσμος της συγχρονης βιομηχανιας ή ο αστικος κοσμος
Ο καπιταλισμος ειναι, με καποια εννοια, μια χωρις δισταγμους εγκαταλειψη στο πραγμα, αλλα χωρις να υπολογιζει τις συνεπειες και χωρις να βλεπει τιποτα περ’ απ’ αυτο. Για τον κοινο καπιταλισμο, το πραγμα (το προϊον και η παραγωγη) δεν ειναι, οπως για τον πουριτανο, ο,τι γινεται και θελει να γινει ο ιδιος: αν το πραγμα υπαρχει μεσα του, αν ο ιδιος ειναι πραγμα, ειναι οπως ο Σατανας κατεχει την ψυχη του δαιμονισμενου, που το αγνοει, ή οπως ο δαιμονισμενος, χωρις να το θελει, ειναι ο ιδιος ο Σατανας.
Η αυτοαρνηση, που για τον καλβινισμο ηταν η καταφαση του Θεου, ηταν κατα καποιον τροπο ενα απιαστο ιδανικο: μπορει να ηταν η πραξη μιας προσωπικοτητας ικανης να επιβαλλει τις αξιες με τις οποιες ταυτιζονταν, αλλα καθε φορα αυτο ηταν η εξαιρεση. Η ελευθερια που δοθηκε στο πραγμα, στην παραγωγη, ηταν αντιθετα η κοινη δυνατοτητα. Δεν ηταν πια αναγκαιο να διατηρηθει η πιο αγνη – και πιο φτωχη – πνευματικοτητα, που στην αρχη ηταν η μονη δυνατη για να εξισορροπησει τον εξανδραποδισμο του σωματος και της δρασης απο το πραγμα. Αλλα μολις συμφιλιωθηκε με την αρχη της υποδουλωσης, ο κοσμος των πραγματων (ο κοσμος της συγχρονης βιομηχανιας) μπορουσε μονος του να αναπτυχθει χωρις να σκεπτεται αλλο πια τον αποντα Θεο.
Το συμφερον ηταν ξεκαθαρο για τα πνευματα που ηταν παντα προθυμα να αρπαξουν το πραγματικο αντικειμενο, και ν’ αφησουν την εσωτερικοτητα να ξεφυγει απο την αφυπνισμενη συνειδηση. Η βασιλεια του πραγματος υποστηριζονταν, εξ αλλου, απο την φυσικη ταση για υποδουλωση. Μεσα απο μια κινηση απαντουσε σ’ αυτη την θεληση για καθαρη δυναμη (για αναπτυξη χωρις αλλο σκοπο εκτος απο την αναπτυξη), που ενω επιφανειακα ειναι αντιθετη με το υποδουλωμενο πνευμα, στο βαθος ειναι το συμπληρωμα του. Στην υπηρεσια μιας δυναμης που μενει αχρηστη – βρισκεται η μονη αυθεντικη ματαιωση, η λιγοτερο επικινδυνη παραιτηση απο τη ζωη. Αλλα ειναι συχνα δυσκολο να ξεχωρισουμε αυτη την σταση απ’ αυτη του καθαρου καλβινισμου, ακομα κι αν ειναι το αντιθετο του.
Ο καλβινισμος τουλαχιστον βρισκονταν στην κορυφη της αφυπνισης και της εντασης. Ο ανθρωπος της βιομηχανικης αναπτυξης – μην εχοντας αλλο σκοπο παρα αυτη την αναπτυξη – ειναι, αντιθετα, η εκφραση του υπνου. Καμια ενταση γυρω του, καμια επιθυμια να φτιαξει εναν κοσμο στα μετρα του. Οι ανθρωποι που δουλεψαν για να φτιαξουν την συγχρονη βιομηχανια αγνοουσαν, δεν ειχαν ποτε την ιδεα, οτι ενας τετοιος κοσμος θα ηταν αδυνατος: σταθηκαν τελειως αδιαφοροι μπροστα στην αδυναμια της κινησης που τους παρεσυρε και δεν μπορουσε να υποταξει τον κοσμο στους νομους της. Χρησιμοποιησαν μαλιστα για την αναπτυξη αυτης της επιχειρησης μεθοδους που επεζησαν απο αλλες αντιθετες κινησεις απο την δικη τους. Δεν υπαρχει στον καπιταλιστικο κοσμο καμια αρχικη επιλογη που να υπαγορευει την παραγωγη των μεσων παραγωγης (αυτη η επιλογη θα εμφανισθει μονο στην κομμουνιστικη συσσωρευση). Η αστικη ταξη δεν ειχε συνειδητοποιησει την αντιθεση αναμεσα στην αρχη της αναπτυξης και τις μη-παραγωγικες δαπανες καθε ειδους, τους θεσμους και τις δημιουργικες αξιες τους: η αντιθεση αγγιζε μονο (και πραγματι μονο) την ποσοτητα της δαπανης. Νωθρα και παραλογα ο αστικος καπιταλισμος εχθρευονταν την πολυτελεια: στην ουσια η πλεονεξια του και η πρακτικη του την εξαφανισαν σχεδον, αλλα αν εξαιρεσουμε μερικες πλευρες που δεν υπολογιζονται, ποτε δεν ξεπερασε το laisser-faire.
Ετσι η αστικη ταξη δημιουργησε τον κοσμο της συγχυσης. Η ουσια του ειναι το πραγμα, αλλα η υποβαθμιση του ανθρωπου, μη εχοντας πλεον σχεση με την ταπεινωση του μπροστα στον Θεο, εκανε οποιον δεν κοιμονταν τον υπνο της αναπτυξης, να υποφερει βλεποντας να εγκαταλειπεται καθε αναζητηση για κατι περα απ’ αυτο. Ωστοσο, δεν εκλεισαν ολοι οι δρομοι: επειδη μαλιστα κυριαρχουσε το πραγμα γενικα και καθοριζε την κινηση του πληθους, ολα τα απωθημενα ονειρα εξακολουθησαν να υπαρχουν: η ζωη (η σφαιρικη κινηση της ζωης) ειχε αναμφιβολα αποδεσμευτει απ’ αυτα, αλλα χρησιμευουν ακομα για παρηγορια στους εγκαταλειμενους. Δημιουργηθηκε ενα χαος, οπου ολα ειναι δυνατα, ακομα και τα πιο αντιφατικα μεταξυ τους πραγματα. Η ενοτητα της κοινωνιας διατηρηθηκε απο την αναμφισβητητη σπουδαιοτητα και την επιτυχια του κυριαρχου εργου. Μεσα σ’ αυτη την αβεβαιοτητα, οι πειρασμοι του παρελθοντος επεζησαν ευκολα απο την εξαφανιση τους. Οι αντιφασεις που ειχαν δημιουργησει επαψαν να ειναι αισθητες μεσα σ’ εναν κοσμο οπου η πραγματικοτητα ηταν τοσο περισσοτερο μισητη, οσο εδινε δημοσια το μετρο του ανθρωπου. Η ιδια η ρομαντικη διαμαρτυρια αφεθηκε ελευθερη. Αλλα αυτη η ελευθερια ηθελε με καθε τροπο να πει οτι ο ανθρωπος στην ενοτητα του (μεσα στην αδιαφοροποιητη μαζα), δεχοταν να μην ειναι τιποτα αλλο παρα πραγμα.
4. Η λυση των υλικων δυσκολιων και ο ριζοσπαστισμος του Μαρξ
Στο μετρο που η ανθρωποτητα ειναι συνενοχη της αστικης ταξης (με μια λεξη στο συνολο της), δεχεται ασυναισθητα να μην ειναι τιποτα (ως ανθρωποτητα) παρα μονο πραγματα. Ομως μεσα στους κολπους αυτου του συγχισμενου πληθους, και δεμενο με την συγχυση οπως το φυτο με την γη, ευδοκιμει το πνευμα της λιτοτητας που η ουσια του ειναι να θελει, μεσα απο την ολοκληρωση του πραγματος – την πληρωση των πραγματων (της παραγωγης) και του ανθρωπου – , την επιστροφη του ανθρωπου στον εαυτο του. Και στο μετρο που η λιτοτητα αυτη εχει ως σκοπο της την αναπτυξη των καθαρων επιστημων και των τεχνικων, ο αστικος κοσμος της αφηνει το πεδιο ελευθερο.
Μεσα στα πλαισια της καθαρα οικονομικης δραστηριοτητας, η λιτοτητα εχει ενα συγκεκριμενο αντικειμενο: τη διαθεση των πλεοναζοντων πορων στην εξομαλυνση των υλικων δυσκολιων της ζωης και την μειωση του χρονου εργασιας. Ειναι η μονη χρηση του πλουτου που συμβαδιζει με την πληρωση του ανθρωπου στο πραγμα και διατηρει τον αρνητικο χαρακτηρα της πραξης, που σκοπος της για τον ανθρωπο παραμενει η δυνατοτητα να διαθετει τον εαυτο του ολοκληρωτικα. Το πνευμα της λιτοτητας μαζι με την αναπτυξη των επιστημων και των τεχνικων ειναι αμεσα οπλισμενο γι’ αυτη την ουσιαστικη προσπαθεια. Ομως η χρηση των ανεσεων και των πολλαπλων υπηρεσιων του βιομηχανικου πολιτισμου δεν μπορει να περιοριζεται σε μερικους προνομιουχους: η παλια πολυδαπανη χρηση ειχε καποιες λειτουργιες, εκφραζε καποιες αξιες και προϋποθετε την συνδεση του πλουτου με το καθηκον να εκφραζει αυτες τις αξιες. Ομως αυτη η εκφραση ηταν αποτελεσμα του λαθους που μας σπρωχνει να θελουμε να πιασουμε, οπως τα πραγματα, αυτο που η αρχη του ειναι η αρνηση του πραγματος. Το πνευμα της λιτοτητας ειναι ετσι υποχρεωμενο να καταστρεψει τα υπολειμματα του αρχαιου κοσμου. Ο καπιταλιστικος νομος το αφηνει ελευθερο να αναπτυξει τις υλικες δυνατοτητες που κουβαλαει μεσα του, αλλα συγχρονως ανεχεται καποια προνομια που μπαινουν εμποδιο σ’ αυτη την αναπτυξη. Μεσα σ’ αυτες τις συνθηκες η λιτοτητα υποχρεωνει επιτακτικα να επωφελουμαστε απο τις κατακτησεις της επιστημης και της τεχνικης, που μεταβαλλουν το χαος του τωρινου κοσμου στην λιτοτητα των ιδιων των πραγματων, που ειναι η εξορθολογισμενη συνοχη ολων των επεμβασεων πανω στα πραγματα. Απ’ αυτη την στιγμη αποκτα ενα επαναστατικο νοημα που ο Μαρξ διατυπωσε εξοχα.
5. Τα καταλοιπα της φεουδαρχιας και της θρησκειας
Η αναγκαιοτητα να εξαφανισθουν οι αξιες του παρελθοντος πρεπει εξ αλλου να γινει συγκεκριμενη. Στο οικονομικο συστημα του μεσαιωνα, ο πλουτος ηταν ανισα μοιρασμενος αναμεσα σ’ αυτους που εκφραζαν τις αξιες που στ’ ονομα τους σπαταλιοταν η εργασια και σ’ αυτους που προσφεραν αυτη την εργασια. [Ολοι οι εργαζομενοι την προσφεραν, η μαζα προσφερε απο τα ιδια της τα αποθεματα τους εργατες που χρησιμοποιουνταν στα πολυδαπανα εργα]. Η δουλεια στους αγρους ή στις πολεις αποκτουσε μ’ αυτον τον τροπο, και σε σχεση με τις αξιες που υπηρχαν, μια κατωτερη ποιοτητα – και οχι μονο η εργασια, αλλα και ο εργαζομενος σε σχεση με τον κληρο και τους ευγενεις. Αυτοι οι τελευταιοι ισχυριζονταν οτι δεν ηταν πραγματα, αλλα ο χαρακτηρισμος του πραγματος επεφτε ολοκληρωτικα πανω στον εργαζομενο. Αυτη η αρχικη κατασταση εχει ενα συγκεκριμενο αποτελεσμα: δεν μπορει να θελουμε να απελευθερωσουμε τον ανθρωπο φθανοντας στο τερμα των δυνατοτητων του πραγματος και παρ’ ολα αυτα να αφηνουμε ελευθερους, οπως το κανει ο καπιταλισμος, αυτους που μονος τους σκοπος ειναι η αρνηση της εργασιας, που ειναι ταπεινη, προς χαριν των υψηλων εργων που τα δεχονται ως τα μονα ικανα να ξαναφερουν τον ανθρωπο στον εαυτο του. Αν θελετε, τα καταλοιπα της φεουδαρχιας και της θρησκειας που ο καπιταλισμος τα παραβλεπει, αντιπροσωπευουν την αναλλοιωτη και χωρις αμφιβολια ασυνειδητη θεληση να κανουν τον εργατη πραγμα. Πραγματι, ο εργατης ειναι μονο πραγμα, απο τη στιγμη που δεν μπορουμε να απελευθερωθουμε παρα μονο παρα μονον αφιερωθουμε αποκλειστικα σ’ ενα εργο που αρνειται την εργασια του εργατη. Η ολοκληρωση του πραγματος (η τελεια πληρωση του ανθρωπου στην παραγωγη) δεν μπορει να εχει απελευθερωτικο χαρακτηρα παρα μονο αν οι παλιες αξιες, που εχουν σχεση με τις μη-παραγωγικες δαπανες, καταγγελθουν και καταργηθουν, οπως οι αξιες της Ρωμης στην Μεταρρυθμιση. Πραγματι, δεν υπαρχει αμφιβολια οτι η επιστροφη του ανθρωπου στον εαυτο του απαιτει πρωτ’ απ’ ολα να αποκαλυφθουν τα απατηλα προσωπεια της αριστοκρατιας και της θρησκειας, που δεν ειναι το αυθεντικο προσωπο του ανθρωπου, αλλα αυτο το φαινομενικο προσωπειο που δανειστηκε απο τα πραγματα. Η επιστροφη του ανθρωπου στον εαυτο του δεν μπορει να συγχεεται με το λαθος αυτων που ισχυριζονται οτι μπορουμε να πιασουμε την εσωτερικοτητα οπως πιανουμε το ψωμι ή το σφυρι.
6. Ο κομμουνισμος και η πληρωση του ανθρωπου στη χρησιμοτητα του πραγματος
Απο εδω ξεκιναει ο ορισμος μιας ριζοσπαστικης θεσης στην οποια ο εργατικος κοσμος εδωσε τις πολιτικες της συνεπειες. Ειναι κατα καποιο τροπο μια θεση παραξενη: ειναι πρωτα-πρωτα μια ριζικη αποδοχη των υλικων και των πραγματικων δυναμεων, μια εξ ισου ριζικη αρνηση των πνευματικων αξιων. Οι κομμουνιστες δινουν παντα την προτεραιοτητα στο πραγμα, εναντια σε καθε τι που τολμα να μην εχει αυτον τον εξαρτημενο χαρακτηρα του. Αυτη η σταση στηριζεται στερεα στα γουστα των προλεταριων, που συνηθως τους διαφευγει η εννοια των πνευματικων αξιων, που απο μονοι τους υποβιβαζουν το ανθρωπινο συμφερον σαν ενα συστημα πραγματων, υποταγμενων το ενα στο αλλο: το αροτρο οργωνει το χωραφι, το χωραφι παραγει το σταρι, το σταρι τρεφει τον σιδερα, που σφυρηλατει το αροτρο. Αυτη δεν αποκλειει καθολου υψηλοτερες βλεψεις, ομως αυτες ειναι κινητες, αοριστες, ανοικτες, αντιθετα μ’ αυτες των πληθυσμων αρχαιου τυπου, που ειναι συνηθως παραδοσιακες και αμετακινητες. Πραγματι οι προλεταριοι επιχειρουν την απελευθερωση του ανθρωπου ξεκινωντας απο το πραγμα (στο οποιο τους ειχε υποβιβασει ενας κοσμος που οι αξιες του τους ηταν απροσιτες). Δεν το επιχειρουν μεσα απο μεγαλεπιβολα σχεδια, δεν χτιζουν εναν κοσμο πλουσιο και φανταχτερο συμφωνα με την εικονα των αρχαιων μυθων ή των μεσαιωνικων θεωριων. Η προσοχη τους περιοριζεται θεληματικα σε ο,τι ειναι εδω, αλλα δεν εχουν καμια σχεση με φρασεις ανωτερες που εκφραζουν τα συναισθηματα τους. Μεσα στον κοσμο τους δεν υπαρχει σταθερος φραγμος που να εναντιωνεται στη γενικη αλληλουχια των πραγματων, υποτασσοντας το ενα στο αλλο. Μια αυστηρα ρεαλιστικη πολιτικη, μια αποτομη πολιτικη που περιοριζει την λογικη στην στενη πραγματικοτητα, ειναι μαλιστα αυτο που ανταποκρινεται καλυτερα στο παθος τους, δεν συγκαλυπτει τα σχεδια μιας εγωιστικης ομαδας, που ειναι οσο το δυνατο σκληρη. Ο στρατευμενος σ’ αυτο το δρομο περιοριζεται ευκολα σε μιαν αυστηρη υποταγη.
Δεχεται απλα να υποβιβαζεται σ’ ενα πραγμα απο το εργο της απελευθερωσης, οπως οταν η πειθαρχια του επιβαλλει διαδοχικα συνθηματα αντιφατικα μεταξυ τους. Αυτη η ριζοσπαστικη σταση εχει αυτη την παραξενη συνεπεια: δινει στους αστους, που οι εργατες θελουν να βαλουν τελος στην εκμεταλλευση τους, το συναισθημα οτι διατηρουν την ελευθερια για τους ανθρωπους, ξεφευγοντας απο την υποβαθμιση του ανθρωπου στα πραγματα. Ομως εδω προκειται για μια τεραστια προσπαθεια που εχει για σκοπο της την ελευθερη διαθεση.
Κατα βαθος οι αστοι δεν μπορουν να ξεχασουν πραγματικα οτι η ελευθερια του κοσμου τους ειναι αυτη της συγχυσης. Ειναι τελικα παραιτημενοι. Τα τεραστια αποτελεσματα της εργατικης πολιτικης, η γενικευμενη προσωρινα υποδουλωση, που ειναι η μονη εξασφαλισμενη συνεπεια, τους τρομαζει, αλλα το μονο που ξερουν ειναι να θρηνουν. Δεν εχουν πλεον την συναισθηση της ιστορικης τους αποστολης: ειναι γεγονος οτι στο ανερχομενο κινημα των κομμουνιστων δεν εχουν να αντιταξουν την παραμικρη ελπιδα.
ΤΑ ΣΗΜΕΡΙΝΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
2. Η θεση των διανοουμενων απεναντι στον κομμουνισμο
Απο εδω και στο εξης στη δυτικη Ευρωπη και στην Αμερικη εξ αιτιας της απουσιας καποιων ανερχομενων ιδεων, εξ αιτιας της απουσιας μιας ελπιδας που ενωνει και υψωνει, η ανθρωπινη σκεψη καθοριζεται κατα κυριο λογο σε σχεση με το δογμα και την πραγματικοτητα του σοβιετικου κοσμου. Αυτο το δογμα εχει πολλους οπαδους που θεωρουν την δικτατορια του προλεταριατου και την καταργηση του καπιταλισμου απαραιτητη προϋποθεση για μιαν ικανοποιημενη ζωη. Ο ουσιαστικος στοχος του σοβιετικου Κρατους ειναι συμφωνα με το συνταγμα του 1918 «η καταργηση καθε εκμεταλλευσης ανθρωπου απο ανθρωπο, η σοσιαλιστικη αναμορφωση της κοινωνιας και η νικη του σοσιαλισμου σ’ ολες τις χωρες» και οι δρομοι που ακολουθησε η ρωσικη επανασταση μετα το 1918 προκαλεσαν τη διαμαρτυρια ορισμενων κομμουνιστικων στοιχειων. Αλλα μεχρι τωρα μονοι οι υποστηρικτες της Σοβιετικης Ενωσης, αποφασισμενοι να οδηγησουν σ’ επιτυχια, και μαζι μ’ αυτην, την επανασταση στην χωρα τους, καταφεραν να βρουν μεσ’ απ’ αυτη την αντιληψη την δυναμη να ενωσουν τις εργατικες μαζες. Το κινημα των διαφωνουντων κομμουνιστων μοιραστηκε τη στειροτητα των αλλων τασεων που λειτουργουν μεσα στους κολπους των δημοκρατιων. Ειναι γιατι εχει για νοημα την απεχθεια, την αρνηση – οχι την αποφασιστικη ελπιδα που προκαλει η δικη του εναλλακτικη λυση.
Η αντιδραση των αντιπολιτευομενων εχει εξ αλλου δυο πηγες αντιθετες μεταξυ τους.
Απο τη μια οι συνεπειες που η ιδια η Σοβιετικη Ενωση εθετε ως αρχη της περιορισθηκαν απο τις δεδομενες συνθηκες: οχι μονο η επικρατηση του σοσιαλισμου περιορισθηκε σε μια μονο χωρα, αλλα σε μια καθυστερημενη βιομηχανικα χωρα μαλιστα. Ο σοσιαλισμος, συμφωνα με τον Μαρξ, θα ηταν το αποτελεσμα μιας ακραιας αναπτυξης των παραγωγικων δυναμεων: η συγχρονη αμερικανικη κοινωνια και οχι η ρωσικη του 1917 θα ηταν ωριμη για μια σοσιαλιστικη επανασταση. Ο Λενιν εξαλλου εβλεπε κατα κυριο λογο στην επανασταση του Οκτωβρη τα πρωτα – λοξοδρομημενα – βηματα μιας παγκοσμιας επαναστασης. Αργοτερα ο Σταλιν, σε αντιθεση με τον Τροτσκι, επαψε να θεωρει την παγκοσμια επανασταση απαραιτητη προϋποθεση για την οικοδομηση του σοσιαλισμου στη Ρωσια. Ετσι ή αλλιως η Σ. Ενωση δεχοταν απ’ αυτη την στιγμη το παιχνιδι που ειχε θελησει να αποφυγει. Αλλα κατα τα φαινομενα, παρα την αισιοδοξια του Τροτσκι, δεν υπηρχε δυνατοτητα επιλογης.
Οι συνεπειες του «σοσιαλισμου σε μια μονο χωρα» δεν μπορουν να αγνοηθουν: χωρις να μιλαμε για υλικες δυσκολιες, που δεν εχουν καμια σχεση μ’ αυτες που θ’ αντιμετωπιζε ενας παγκοσμιος σοσιαλισμος, το γεγονος να συνδεεται με ενα εθνος θα μπορουσε να νοθευσει την επανασταση, να της δωσει μιαν οψη αμφιβολη, δυσαναγνωστη και μια προσβαση απατηλη.
Ομως εδω βρισκεται η αντιδραστικη πλευρα του «σταλινισμου» που προκαλει την αντιθεση. Απ’ την αλλη πλευρα η κριτικη των «αντισταλινικων» ενωνεται με αυτη του γενικου αντικομμουνισμου.
Η αποφασιστικη περιφρονηση του ατομικου συμφεροντος, της σκεψης, των προσωπικων σχεσεων και δικαιωματων, ηταν εξ αρχης το γεγονος της μπολσεβικικης επαναστασης. Απ’ αυτη την αποψη η πολιτικη του Σταλιν απορριπτει τα χαρακτηριστικα αυτης του Λενιν αλλα δεν καινοτομει σε τιποτα. Η «μπολσεβικικη αυστηροτητα» αντιτιθεται στον «σαπιο φιλελευθερισμο». Το μισος του κομμουνισμου, τοσο γενικο και τοσο δυνατο σημερα, στηριζεται κυριως σ’ αυτη την τελεια αρνηση, την τραβηγμενη μεχρι τις ακραιες της συνεπειες, της ατομικης πραγματικοτητας. Για τον μη-κομμουνιστικο κοσμο γενικα, το ατομο ειναι ο σκοπος, η αξια και η αληθεια αναγονται στην μοναξια μιας ιδιωτικης ζωνης, που κλεινει τα ματια της και τ’ αυτια της σ’ ο,τι δεν ειναι οπως αυτη (που συγκεκριμενα, αναγονται στην οικονομικη της ανεξαρτησια). Στη βαση της δημοκρατικης (αστικης) ιδεας για το ατομο, υπαρχει σιγουρα η απατη, η ευκολια, η τσιγκουνια, και μια αρνηση του ανθρωπου ως στοιχειου του μελλοντος (του καθολικου παιχνιδιου αυτου που ειναι), το προσωπο του συγχρονου αστου παρουσιαζεται σαν η πιο ευτελης φιγουρα που εχει να δειξει η ανθρωποτητα, αλλα στο «προσωπο» της απομονωσης – και της μετριοτητας – της ζωης, ο κομμουνισμος προσφερει ενα πηδημα στο θανατο.
Πηγή: Athens. Indymedia
Leave a Reply