Jacques Camatte: Ενάντια στην εξημέρωση

Ενάντια στην εξημέρωση – Jacques Camatte

Η εποχή στην οποία ζούμε είναι αναμφίβολα η πιο κρίσιμη περίοδος που γνώρισε ποτέ η καπιταλιστική κοινωνία. Όλα τα χαρακτηριστικά που θα αποδίδαμε σε μια κλασσική κρίση, σήμερα υπάρχουν ως μια μόνιμη τάξη πραγμάτων, αν και η παραγωγή δεν έχει επηρεαστεί στην ουσία της, εκτός από ένα μικρό επίπεδο σε ορισμένες χώρες. Οι κοινωνικές σχέσεις και οι παραδοσιακές αντιλήψεις αποσυντίθενται παντού γύρω μας, ενώ την ίδια στιγμή κάθε θεσμός αυτής της κοινωνίας προχωρά στην διασφάλιση της επιβίωσής του επαναφομοιώνοντας το κίνημα που τον αντιπάλευε. (ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα εδώ είναι η καθολική εκκλησία, που έχει χάσει πια το μέτρο κάθε «μοντερνισμού» που υιοθετεί). Θα περίμενε κανείς η βία και η καταπίεση που είναι πια ενδημικές παντού να είχαν κινητοποιήσει τους ανθρώπους να πάρουν τα όπλα εναντίον τους, ωστόσο αυτές συνεχίζουν να ανθίζουν σε παγκόσμιο επίπεδο. Πραγματικά, η σημερινή κατάσταση, κάνει την «βαρβαρότητα» των Ναζί να μοιάζει ερασιτεχνική, σχεδόν αρχαϊκή. Όλες οι συνθήκες μοιάζουν να το επιβεβαιώνουν: θα έπρεπε να γινόταν επανάσταση. Τότε προς τι όλη αυτή η συστολή; Τι είναι αυτό που εμποδίζει τους ανθρώπους από το να μετασχηματίσουν όλες αυτές τις κρίσεις και τις καταστροφές, που είναι οι ίδιες αποτέλεσμα της τελευταίας αναδιάρθρωσης του κεφαλαίου, σε μια καταστροφή για το ίδιο το κεφάλαιο;

Η εξήγηση γι αυτό μπορεί να βρεθεί στην εξημέρωση της ανθρωπότητας, που ήρθε περίπου την εποχή που το κεφάλαιο αυτό-συστάθηκε ως μια ανθρώπινη κοινότητα. Αυτή η διαδικασία ξεκινά με τον διαχωρισμό και την καταστροφή των ανθρώπινων όντων, και καταλήγει στον ανθρωπομορφισμό του κεφαλαίου. Η εξημέρωση της ανθρωπότητας είναι στενά συνδεδεμένη με ένα άλλο φαινόμενο που έχει εντατικοποιηθεί ακόμα περισσότερο κι από την παθητικότητα των ανθρώπινων όντων: Το κεφάλαιο έχει «αποδράσει» στην πράξη. Οι οικονομικές διαδικασίες είναι εκτός ελέγχου κι εκείνοι που βρίσκονται σε θέση να τις επηρεάζουν, αντιλαμβάνονται τώρα ότι μπροστά τους είναι ανίκανοι: Είναι απολύτως αχειραγώγητες. Σε παγκόσμιο επίπεδο, η απόδραση του κεφαλαίου γίνεται φανερή από την νομισματική κρίση, τον υπερπληθυσμό, την μόλυνση και την εξάντληση των φυσικών πόρων. Η εξημέρωση της ανθρωπότητας και η απόδραση του κεφαλαίου αποτελούν κλειδιά για την εξήγηση της ψυχολογίας και της δράσης όσων υποστηρίζουν ότι είναι επαναστάτες και πιστεύουν ότι μπορούν να παρέμβουν ώστε να συντομεύσουν τον ερχομό της επανάστασης: Η πραγματικότητα είναι ότι παίζουν ρόλους που αποτελούν μέρος του παλιού κόσμου. Η επανάσταση πάντοτε τους αγνοεί και οποτεδήποτε υπάρχει κάποιου είδους αναταραχή αυτοί πάντοτε την αντιμετωπίζουν σαν κάτι άσχετο με αυτούς, πίσω από το οποίο οφείλουν να τρέξουν προκειμένου να πιστοποιήσουν την «επαναστατικότητά» τους.

Για ένα σεβαστό χρονικό διάστημα, τα ανθρώπινα όντα είχαν, για να μιλήσουμε ξεκάθαρα, ξεπεραστεί από την κίνηση του κεφαλαίου την οποία πλέον δεν ελέγχουν στο παραμικρό. Αυτό εξηγεί γιατί μερικοί άνθρωποι πιστεύουν ότι η μόνη λύση είναι μια επιστροφή στο παρελθόν, όπως συμβαίνει με τις μοδάτες προκαταλήψεις του μυστικισμού, του ζεν, της γιόγκα και του τάντρα στις Η.Π.Α. ’λλοι προτίμησαν να καταφύγουν σε παλιούς μύθους που απορρίπτουν την ολοκληρωτική και διαστροφική τυραννία της επιστήμης και της τεχνολογίας. Συχνά αυτά συνδυάζονται και με τη χρήση κάποιου ναρκωτικού που δίνει την ψευδαίσθηση της άμεσης άφιξης ενός κόσμου διαφορετικού από τη φρίκη στην οποία ζούμε σήμερα). Από την άλλη, υπάρχουν άνθρωποι που πιστεύουν ότι μόνο στην επιστήμη και στην τεχνολογία μπορούμε να βασιστούμε για να πάρουμε απαντήσεις-που ίσως εξηγούσαν γιατί μερικές φεμινίστριες τείνουν να φαντασιώνονται την χειραφέτησή τους μέσα από την ιατρική παρθενογένεση ή τα παιδιά του σωλήνα. Υπάρχουν αυτοί που νομίζουν ότι μπορούν να πολεμήσουν τη βία αναζητώντας κάποια ιατροφαρμακευτική θεραπεία για την επιθετικότητα, και πάει λέγοντας.

Αυτοί οι άνθρωποι όλοι αποδέχονται ότι κάθε πρόβλημα προϋποθέτει την δική του επιστημονική λύση. Είναι λοιπόν εξαιρετικά παθητικοί, μιας και μοιράζονται την άποψη ότι το ανθρώπινο είδος είναι ένα απλό αντικείμενο που μπορεί να χειριστεί κατάλληλα. Είναι παράλληλα απολύτως ανίκανοι να δημιουργήσουν νέες ανθρώπινες σχέσεις (κάτι που έχουν κοινό με τους πολέμιους της επιστήμης), είναι ανίκανοι να αντιληφθούν ότι μια επιστημονική λύση είναι μια καπιταλιστική λύση, καθότι εκμηδενίζει τους ανθρώπους και στρώνει το έδαφος για μια ολοκληρωτικά ελεγχόμενη κοινωνία.

Ερχόμαστε τώρα στην κατηγορία των ανθρώπων που νιώθουν ότι οφείλουν «να κάνουν κάτι»: Είναι χρέος τους να αντιληφθούν ότι η αντίληψή τους για την κατάσταση είναι τελείως εσφαλμένη, και οι προσπάθειές τους να καλύψουν αυτό το γεγονός, το μόνο που καταφέρνουν είναι να κάνουν την αδυναμία τους περισσότερο φανερή. Η «σιωπηλή πλειοψηφία», που απαρτίζουν οι υπόλοιποι, είναι γαλουχημένη με την πεποίθηση ότι είναι άσκοπο να κάνεις οτιδήποτε, μιας και απλά δεν υπάρχει καμία προοπτική. Η σιωπή τους δεν αποτελεί συγκατάθεση, απλή και ωμή, αλλά μάλλον απόδειξη της ανικανότητάς τους να παρέμβουν με οποιοδήποτε τρόπο. Απόδειξη γι αυτό είναι ότι οποτεδήποτε κινητοποιούνται, δεν πρόκειται ποτέ για κάποιο πράγμα, αλλά πάντοτε εναντίον κάποιου πράγματος. Η συγκεκριμένη παθητικότητάς τους είναι λοιπόν αρνητική.

Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι οι δυο ομάδες για τις οποίες έγινε λόγος παραπάνω – οι ακτιβιστές και η σιωπηλή πλειοψηφία – δεν μπορούν να ταξινομηθούν απλά σαν αριστερά και δεξιά: η παλιά πολιτική διχοτόμηση δεν εφαρμόζει πια εδώ. Η σύγχυση που εγείρει είναι πάντως σημαντική σε σχέση με τη στάση απέναντι στην επιστήμη, μιας και στο παρελθόν ήταν ο κόσμος της αριστεράς που είχε αποθεώσει την επιστήμη, ενώ σήμερα είναι η Νέα Αριστερά (π.χ. στις Η.Π.Α.) που την αποκηρύσσει. Η διαίρεση δεξιάς-αριστεράς ζει ακόμα, παρόλα αυτά, ανάμεσα στις παλιές ομαδοποιήσεις, τα κόμματα τις αριστεράς, της δεξιάς κι όλες τις μαφίες του παρελθόντος, όμως όλες αυτές οι αντιπαραθέσεις έπαψαν να έχουν κάποια σημασία: με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, όλοι τους υπερασπίζονται το κεφάλαιο εξ ίσου. Οι πιο ενεργοί απ’ όλους είναι τα διάφορα κομμουνιστικά κόμματα γιατί αυτοί υπερασπίζονται το κεφάλαιο αντιπροτείνοντας ακριβώς τις ίδιες επιστημονικές και διανοητικές δομές που το κεφάλαιο χρησιμοποιεί για την συντήρησή του.

Όλα τα κινήματα της αριστεράς και της δεξιάς έχουν δράσει πανομοιότυπα καθώς όλα συμμετείχαν σε έναν μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό στην καταστροφή του ανθρώπινου είδους. Είτε οι άνθρωποι επαναπαύονται με ορισμένες απαρχαιωμένες στρατηγικές και μορφές, είτε υποκύπτουν στους μηχανισμούς της τεχνολογίας – είναι το ίδιο και το αυτό. Ιστορικά, η διχοτόμησης της δεξιάς και της αριστεράς μοιάζει να προκύπτει στο ξεκίνημα του δεκάτου ενάτου αιώνα, οπότε ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής ξεκίνησε να επεκτείνει την πραγματική κυριαρχία του στην οργάνωση της παραγωγής, και έγινε μια πραγματική κοινωνική δύναμη. Έτσι μερικοί άνθρωποι όπως ο Carlyle βρέθηκαν σε αντίθεση με τους απολογητές του κεφαλαίου, αλλά ήταν ο Marx που το τράβηξε παραπέρα: επιβεβαίωσε την αναγκαιότητα των παραγωγικών δυνάμεων (και παραπέρα της επιστήμης καθώς και της τεχνολογίας), και την ίδια στιγμή αποκήρυξε τις αρνητικές επιπτώσεις τους στους ανθρώπους στην παρούσα κατάσταση. Αλλά πίστεψε πως όλα αυτά τελικά θα οδηγούσαν σε μια αντίθεση τόσο ισχυρή που η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων δε θα ήταν πια δυνατή χωρίς την καταστροφή του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Επιπλέον αυτές οι δυνάμεις θα καθοδηγούνταν από τους ίδιους τους ανθρώπους, και η αλλοτρίωση θα έπαυε να υφίσταται. Αλλά κάτι τέτοιο μονάχα με την προϋπόθεση ότι το κεφάλαιο δε θα αυτονομούνταν ποτέ, δε θα μπορούσε ποτέ να αποδράσει από τα δεσμά της κοινωνικής και οικονομικής βάσης στην οποία οικοδομήθηκε: ο νόμος της αξίας, η ανταλλαγή του κεφαλαίου και της εργατικής δύναμης, το απόλυτο γενικό ισοδύναμο (χρυσός) κλπ.

Με την ενσωμάτωση απλά της κοινωνικής βάσης στην οποία οικοδομήθηκε, το κεφάλαιο αυτονομήθηκε, κι από αυτό το σημείο κατάφερε την απόδρασή του. Η κάθετη βουτιά της ανάπτυξής του για μια σειρά ετών έχει τώρα αποδεσμεύσει σοβαρούς κινδύνους για την ανθρωπότητα και τη φύση στο σύνολό της. Ούτε ακόμα και οι ικανότατοι ειδικοί ή οι διανοούμενοι δεν μπορούν να μείνουν αλώβητοι από τους κινδύνους που αντιμετωπίζουμε. Ως έναν βαθμό, υποχρεούνται ακόμα και να συμμετάσχουν στη φιλολογία περί μιας μελλοντικής αποκάλυψης. Η αποκάλυψη είναι ξανά της μόδας επειδή ο κόσμος μας πλησιάζει σ ένα τέλμα – ο κόσμος στον οποίο τα ανθρώπινα όντα, παρά τις τόσες αποδείξεις της αδυναμίας και της υποβάθμισής τους, παρέμειναν ο κανόνας, το σημείο αναφοράς του κόσμου. Όμως, μετά την ανακοίνωση του γεγονότος του θανάτου του θεού, τώρα ερχόμαστε αντιμέτωποι και με τον θάνατο του ανθρώπου. Τόσο ο θεός, όσο κι ο άνθρωπος γονατίζουν μπροστά στην επιστήμη, η οποία είναι η θεότητα και ταυτόχρονα η υπηρέτρια του κεφαλαίου: η επιστήμη παρουσιάζεται στον σημερινό κόσμο ως η μελέτη των μηχανισμών της προσαρμογής που θα αναδιαμορφώσουν τον άνθρωπο και τη φύση σύμφωνα με τις δομές της καπιταλιστική παραγωγικής δραστηριότητας. Όλα τα σημάδια δείχνουν πως είναι αυτοί που είναι λιγότερο κατεστραμμένοι ως άνθρωποι, και ιδιαίτερα οι νέοι άνθρωποι, που τώρα βρίσκουν τους εαυτούς τους ανίκανους να αποδεχτούν αυτή τη σφαγή της προσαρμογής και εξημέρωσης. Έτσι ωθούνται στο να αρνηθούν το σύστημα.

Η διαδικασία της εξημέρωσης είναι μερικές φορές βίαιη, όπως συμβαίνει και με την πρωταρχική συσσώρευση. Πιο συχνά προχωρά εσωτερικά αν και οι επαναστάτες συνεχίζουν να σκέφτονται σύμφωνα με συμπεράσματα που είναι απεριόριστα όσον αφορά το κεφάλαιο και την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, και όλοι τους μοιράζονται τη λατρεία για την μία και μοναδική θεά: την επιστήμη. Συνεπώς η εξημέρωση και η καταπιεστική αντίληψη έχουν καταρρακώσει το πνεύμα μας, λίγο-πολύ, σε βαθμό ψυχασθένειας. Οι πράξεις μας έχουν γίνει ασυνείδητες και οι σκέψεις μας στερεοτυπικές. Είμαστε οι άψυχες κατεψυγμένες μάζες που έχουμε κολλήσει εδώ, πιστεύοντας όλον αυτόν τον καιρό ότι καλπάζουμε προς το μέλλον. Όμως τον καιρό του Μάη – Ιούνη 1968, μια νέα ζωή ξεπρόβαλε και το κίνημα προς τον κομμουνισμό πήρε τα πάνω του και πάλι. Καμία νέα θεωρία δεν παρήχθη, ούτε κάποια νέα μορφή δράσης εμφανίστηκε. Το σημαντικό γεγονός ήταν ότι ο αγώνας είχε έναν νέο στόχο. Δεν είχε να κάνει με την πολιτική, την ιδεολογία, την επιστήμη ή ακόμα την κοινωνική επιστήμη (η τελευταία απαξιώθηκε πλήρως). Μάλλον, ήταν μια συγκεκριμένη και ζωτική ανάγκη που συσσωρεύτηκε ανεξάρτητα από αυτήν την κοινωνία κι εναντίον της: για να τελειώνει με την παθητικότητα που επιβάλλει το κεφάλαιο, να ανακαλύψει εκ νέου την επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων και να απελευθερώσει την δημιουργικότητα και την ανεξέλεγκτη φαντασία σε μια κίνηση για την ανθρώπινη πραγμάτωση.