το κατασκευάσιμο σώμα

Στις τελευταίες δεκαετίες του 18ου και στις πρώτες του 19ου αιώνα, η ανερχόμενη αστική τάξη κατασκεύασε το δικό της κοσμοείδωλο, τους δικούς της λόγους-για: για τις κοινωνικές σχέσεις, για την πολιτική οργάνωση, για την δημόσια τάξη, για τα σώματα, για τις ηλικίες… Η αστική τάξη εδραιώθηκε μέσα απ’ τα θεωρήματά της, και μέσα απ’ αυτά άρχισε να αναπαράγει όχι μόνο την πολιτική αλλά, ακόμα περισσότερο, την ιδεολογική της ηγεμονία στις δυτικές κοινωνίες. Οι αλήθειες (εντός ή εκτός εισαγωγικών) της αστικής τάξης απέρριπταν εκείνες των ευγενών, της αριστοκρατίας, αλλά και της χριστιανικής εκκλησίας, θεωρώντας τες ανάμεσα σε άλλα διεφθαρμένες, ξεπεσμένες, ασθενικές, παρακμιακές. Σε διάφορα επίπεδα, με πάμπολλες αφορμές και μέσα από θεωρείες και πράξεις η αστική τάξη ανέλαβε την κοινωνική εξουσία σαν η μορφοποίηση της ζωτικότητας, της υγείας, της πνευματικής διαύγειας.
Ένα απ’ τα κρίσιμα χαρακτηριστικά του αστικού φαντασιακού υπήρξε αυτό που θα ονομάζαμε σφρίγος. Σφρίγος, ζωτικότητα, δύναμη: γύρω απ’ αυτά οι αστοί θα διαμορφώσουν αφενός την προβληματοποίηση του πως αποκτιούνται, αφετέρου τις σωστές λύσεις τέτοιων προβλημάτων. Μέχρι λίγο πριν την δεκαετία του 1960, δηλαδή για περισσότερο από 1,5 αιώνα, οι αστικές αλήθειες (εντός ή εκτός εισαγωγικών) θα εδραιωθούν σε πάμπολλα πεδία των κοινωνικών σχέσεων. Απ’ την οικογένεια ως την θεώρηση της υγείας και της αρρώστιας, και απ’ το εκπαιδευτικό σύστημα ως το πειθαρχικό σύστημα και την απονομή δικαιοσύνης.

Αυτό το σφρίγος δεν ήταν μια αφηρημένη φιλοσοφική ιδέα. Η αναζήτηση και η κατάκτησή του ήταν η μέθοδος (ή, καλύτερα, ο κοινός τόπος και η διέπουσα αρχή μιας γκάμας μεθόδων) για την κατασκευή των κοινωνικών σχέσεων. Για παράδειγμα (καθόλου δευτερεύον!) η αστική τάξη κατέβασε το θεϊκό μάτι / βλέμμα απ’ τον ουρανό, κι ενόσω το εκκοσμίκευε σαν το δικό της μάτι / βλέμμα, κατασκευάζε μαζί τόσο τους δικούς της τρόπους επιτήρησης (και αυτοεπιτήρησης) όσο και τα σωστά (από αισθητική και ηθική άποψη) φαίνεσθαι των ατόμων, των ηθών, των σχέσεων μεταξύ τους. Το μάτι / βλέμμα της αστικής τάξης είχε κάποιες ομοιότητες (ως προς τις δυνατότητές του) αλλά και ουσιαστικές διαφορές απ’ το μάτι / βλέμμα του μεγαλοδύναμου. Ήταν διατεθειμένο να ασκήσει μια πραγματιστική παν-οψία, εξίσου κανονιστική με εκείνη της θρησκείας. Αλλά απ’ την άλλη ήταν προσανατολισμένο στο να ανακαλύψει τις επιμέρους αλήθειες του κόσμου και των πραγμάτων διεισδύοντας όσο βαθύτερα μπορούσε στο εσωτερικό τους. Το μάτι / βλέμμα της αστικής τάξης ήταν το κατεξοχήν όργανο του πολιτικού, ηθικού, συναισθηματικού κοινωνικού σώματος (σε κάθε έκφανσή του, συλλογική, οικογενειακή, ατομική) που η ίδια έφτιαχνε για τον εαυτό της: η όραση έγινε η κυρίαρχη αίσθηση (σε σχέση με την όσφρηση ή την αφή για παράδειγμα) στο αστικό κοσμοείδωλο, όχι με κάποιο ιδεολογικό πραξικόπημα, αλλά μέσα απ’ την διαρκή, επίμονη, επαναληπτική και διάχυτη “άσκηση της όρασης” σε μια γκάμα ζητημάτων. Απ’ την ηθική αυτοεπιτήρηση, που σαν εκκοσμικευμένη παραλλαγή της θεϊκής επιτήρησης επέβαλε το “κοίτα μέσα σου”, “ψάξε μέσα σου”, ως την ανάπτυξη του ειδικού επιστημονικού ματιού / βλέμματος. Απ’ την πρώτη γραμμή βλέμματος γεννήθηκε και, κυρίως, πέτυχε η ψυχο-λογία και ακόμα περισσότερο η ψυχο-ανάλυση. Απ’ την δεύτερη γραμμή γεννήθηκε η επιστημονική εμμονή στην “αναζήτηση της αλήθειας” (της φύσης, των “νόμων” της, των σωμάτων, της δυναμικότητας ή/και της αδυναμίας τους) μέσα απ’ την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη και πιο συστηματική κατάτμηση. Το κομμάτιασμα και οι μετρήσεις, σαν οι πιο εύλογες διαδικασίες εποπτίας, μέσω του βλέμματος, στο “εσωτερικό”, στο “βάθος των πραγμάτων”, έγιναν η κοινοτυπία σχεδόν όλων των επιστημών, απ’ την φυσική και τη χημεία ως την ιατρική.

Έτσι φτιάχτηκαν τα σώματα, στη διάρκεια 1,5 αιώνα. Τι σημαίνει “φτιάχτηκαν τα σώματα”; Ουσιαστικά κατασκευάστηκαν οι ιδέες για αυτά, ιδέες που όμως εν-σωματώθηκαν όλο και περισσότερο, σχεδόν καθολικά στο δυτικό / καπιταλιστικό κόσμο: σαν ηθικές ή παραβάσεις των ηθικών· σαν αισθητικές, γούστα· σαν φροντίδα του εαυτού ή σαν εγκατάλειψή του· σαν διαρκής αυτοεπισκόπηση και διαρκής αυτοαξιολόγηση (του σώματος)· σαν “χρήσεις” του κορμιού ή/και καταχρήσεις· σαν συναίσθηση (ή διαπίστωση απ’ τους ειδικούς) της υγείας και της αρρώστιας· σαν μεθοδολογίες πειθάρχησης (θυμηθείτε, για παράδειγμα, τι ακριβώς σήμαινε η υποχρεωτική καθιστική στάση, επί ώρες, για την μελέτη / μάθηση στο εκπαιδευτικό σύστημα). Για όσους / όσες νομίζουν ότι τα ανθρώπινα σώματα είναι απλά βιολογικά, και ότι είναι τα ίδια από τότε που κατεβήκαμε απ’ τα δένδρα, ο ισχυρισμός ότι τόσο η θρησκεία (με τις τιμωρίες της, τον δυϊσμό σώματος / πνεύματος, τις νηστείες…) όσο και, στη συνέχεια, η αστική κοσμική θεωρία κατασκεύασαν και ανακατασκεύασαν τα σώματα θα φαινόταν αυθαίρετη. Αλλά δεν είναι. Απ’ τις πρακτικές του μαγειρέματος και τις θεωρίες για την σωστή διατροφή (εντός ή εκτός εισαγωγικών) ως τα πρότυπα για τη ρωμαλεότητα του αντρικού ή/και του γυναικείου σώματος· απ’ τις διάφορες μορφές εργασιακής καταπόνησης και τις σχετικές αρρώστιες ως τις πόζες και τις ενδεδειγμένες συμπεριφορές σε “επίσημες” συνθήκες· απ’ την επίγνωση ή την άγνοια των σωματικών διαταραχών και τους ορισμούς της υγείας ή της αρρώστιας ως τις θεραπείες· από την ένταση και τις μορφές των σεξουαλικών πρακτικών ως τα είδη (και τις “πρώτες ύλες”) της μέθης· από την εμφάνιση και τις μόδες ως την αντιμετώπιση των παιδιών και των ηλικιωμένων (και των σωμάτων τους): όλα αυτά και πολλά άλλα δεν είναι απλά πολιτιστικοί επικαθορισμοί. Αλλά συν-τελεστές σωματικότητας.

Κάθε ανθρώπινο σώμα (τουλάχιστον ως τώρα…) έχει τα ίδια όργανα. Όμως ένα σώμα με ουλές (λόγω χειρωνακτικής εργασίας και αδιαφορίας για τις πληγές) είναι εντελώς διαφορετικό από ένα σώμα γυμναστηρίου, ή ένα σώμα με επεμβάσεις σιλικόνης ή μπότοξ. Ένα γυναικείο σώμα μετά από επτά ή δέκα εγκυμοσύνες είναι διαφορετικό από ένα σώμα που ασκεί την μητρική σχέση χωρίς εγκυμοσύνη (μέσω “δανεικής μήτρας”). Ένα σώμα καταπονημένο στην οικοδομή, στο ψάρεμα ή στα οικιακά “γερνάει” διαφορετικά από ένα σώμα καταπονημένο στον τριτογενή. Ένα σώμα γυμναστηριακό δεν έχει καμία σχέση με ένα σώμα αγροτικό. Ξανά: οι κοινωνικοί, εργασιακοί, ταξικοί και πολιτιστικοί επικαθορισμού είναι τελεστές σωματικότητας.
Έτσι ώστε μπορούμε να πούμε ότι οι γενικές κοινωνικές, ιδεολογικές και οικονομικές συνθήκες κατ-εργάζονται τα σώματα (και τα πνεύματα, που είναι επίσης σωματικά με τον έναν ή τον άλλο τρόπο) το ίδιο όπως τα σώματα (και τα πνεύματα…) διαμορφώνουν τις συνθήκες· ή μένουν στο περιθώριο των mainstream διαμορφώσεων. Είναι μια άλυτη διαλεκτική, που μας επιτρέπει να πούμε ότι δεν είμαστε το είδος που μόλις πριν κατέβηκε απ’ τα δέντρα, αλλά ένας εξαιρετικά μακρινός απόγονος του. Ένας ξένος.

Η αστική κατασκευή των σωμάτων, σχετικά ομαλή επί πολλές γενιές, ανεκτική ακόμα και στις εξαιρέσεις του drop out των τέκνων της με καλλιτεχνικές ανησυχίες, συνάντησε το όριό της με απροσδόκητο και απρόβλεπτο τρόπο, στις μαζικές κινηματικές αμφισβητήσεις των ‘60s και ‘70s. Το ιστορικό αστικό φαντασιακό (στον δυτικό κόσμο πάντα) για την σφρηγιλότητα και την ζωτικότητα ήταν, στον έναν ή τον άλλο βαθμό προτεσταντικό. Εννοούσε και ευνοούσε τις θετικές αξίες μέσα απ’ την διακράτηση των επιθυμιών· μέσα απ’ την εξοικονόμηση των ζωτικών δυνάμεων· μέσα απ’ την αναστολή της οποιαδήποτε σπατάλης. Οι αμφισβητήσεις των ‘60s και ‘70s, ανάμεσα στα υπόλοιπα αναποδογύρισαν – το – τραπέζι, προωθώντας μια πολύ περισσότερο δυναμική αντίληψη, πάντα για το σφρίγος και τη ζωτικότητα. Δεν θα έπρεπε να είναι πια ο συντηρητισμός, η διακράτηση, η αναστολή, η απώθηση, ο αυτοπεριορισμός η συνταγή της “υγείας”, ατομικής ή/και συλλογικής – αλλά τα αντίθετα. Ο πληθωρισμός, η σπατάλη, η ελευθεριακότητα, η ανεμελιά, η αιώνια εφηβεία. Αν το σκιώδες πρότυπο του αστικού φαντασιακού για τα σώματα ήταν η (με συγκεκριμένους τρόπους αναγνωρίσιμη) ενηλικίωση, για την αμφισβήτηση των ‘60s και ‘70s έγινε η εφηβεία· η αιώνια εφηβεία.
Ο δυναμισμός αυτής της εντελώς καινοτόμας (με βάση την ως τότε ιστορία) προσέγγισης οφειλόταν στην πεποίθηση ότι η εφηβεία, απ’ την άποψη της ζωτικότητας, είναι αυτο-τροφοδοτούμενη. Η αιώνια εφηβεία, φυσικά, δεν θα μπορούσε να είναι έτσι· τόσο το καλύτερο λοιπόν για οποιοδήποτε ελιξήριο και οποιαδήποτε διαμεσολάβηση της νεότητας. Εκεί που η αστική ιδεολογία είχε εγκαθιδρύσει μια ορισμένη (κοινωνική, ηθική, συναισθηματική, γνωσιοθεωρητική) μηχανική των σωμάτων, μηχανική – της – συντήρησης κατά κύριο λόγο, οι τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα έγιναν μάρτυρες μιας καινούργιας μηχανικής: της μηχανικής – της – αντικατάστασης (των φθαρμένων εξαρτημένων του σώματος) ή της μηχανικής – της – ενίσχυσής τους. Λίγο πριν οι cyborg και η “ενισχυμένη πραγματικότητα” γίνουν αντικείμενα ειδικής τεχνικής επεξεργασίας είχαν υπάρξει κοινωνικό ζητούμενο – πράγμα που δύσκολα θα αναγνωριζόταν σήμερα σαν η εγγύτατη προϊστορία του παρόντος.

Κι ωστόσο, μια σειρά “δεδομένων” του τέλους του 20ου και των αρχών του 21ου αιώνα, είναι προϊόντα μιας σύνθετης, ορατής και μαζί αόρατης διαδικασίας. Η σεξουαλικότητα σαν το κατ’ εξοχήν μέτρο του σφρίγους· η στροφή στις ανατολικές (θρησκευτικές) δοξασίες (και πολεμικές τέχνες) και η ανάδειξη ενός καινούργιου δυναμικού ασκητισμού· ο υγιεινισμός των βιταμινών και των (φυσικών ή χημικών) “συμπληρωμάτων διατροφής”· η έκταση και η ψυχοσυναισθηματική επένδυση της ναρκο-κουλτούρας· η απογείωση της χημικής βιομηχανίας των καλλυντικών και των πλαστικών (“διορθωτικών”) επεμβάσεων: αυτά είναι μόνο μερικά απ’ τα στοιχεία αυτής της καινούργιας κοινωνικής μηχανικής για τα σώματα.
Το ακόμα πιο ενδιαφέρον είναι ότι η αναζήτηση του high tech εξοπλισμένου σώματος / πνεύματος ξεπήδησε κατευθείαν απ’ τις αμφισβητήσεις των ‘70s. Αν η “επιστροφή στη φύση” ήταν μια νεορομαντική απόρριψη του αστικού βιομηχανικού πολιτισμού, υπήρχε άλλη μία παρόμοια άρνηση προσανατολισμένη στο τεχνολογικό / πολιτιστικό άλμα προς το μέλλον. Σύμφωνα με διάφορες διακηρύξεις των αρχών της δεκαετίας του ‘80, το βιο-πληροφορικό σώμα θα ξεπερνούσε πολλές απ’ τις οδυνηρές εντάσεις του ιστορικού αστικού κόσμου. Το “A Cyborg Manifesto: Science, Technology, and Socialist-Feminism in the Late Twentieth Century” της Donna Haraway είναι ένα εμβληματικό τέτοιου είδους κείμενο των μέσων της δεκαετίας του ‘80· και θα μας απασχολήσει στο κοντινό μέλλον.

Ziggy Stardust

 

Σημείωση Ragnarok

Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο πρώτο τεύχος του περιοδικού Cyborg.  http://www.sarajevomag.gr/cyborg/cyborg.html