Το παρόν κείμενο του Μαρκούζε γράφτηκε το 1963 για την επετηρίδα του πανεπιστημίου Μπράνταϊς. Αναδημοσιεύτηκε στο Platypus Review 100, Οκτώβριος 2017, απ’ όπου κι έγινε η παρούσα μετάφραση για το Shades.
Το ακαδημαϊκο κατεστημένο μπορεί να προδώσει την εμπιστοσύνη του με πολλούς τρόπους· ένας απ’ αυτούς είναι η διδασκαλία άσχετων τρόπων σκέψης που δεν αφορούν την κατανόηση εκείνου που πραγματικά συμβαίνει. Ο στόχος της διδασκαλίας και της μάθησης τέθηκε από τη δυτική παράδοση: δεν είναι πλέον (αν υπήρξε ποτέ) η ελεύθερη επιλογή· πρέπει να εργαστούμε με την ιστορική κληρονομιά η οποία σχημάτισε τη σκέψη και την πράξη μας, τη θεωρία και την πρακτική. Η πνευματική μας παράδοση, η ιστορική μας κατάσταση, απαιτεί να μάθουμε πως να σκεφτόμαστε πριν να μπορέσουμε να αναγνωρίσουμε τα γεγονότα και να μάθουμε τι να κάνουμε μ’ αυτά. Σκεφτόμαστε και μαθαίνουμε ώστε να κατανοήσουμε τι είναι και τι συμβαίνει. Η φαινομενικά άκακη κοινοτοπία στην πραγματικότητα είναι επιβλαβής· περιέχει έναν φορέα προϋποθέσεων και προκαταλήψεων. Ιδού μερικοί εξ αυτών:
1) Ο κόσμος μας είναι τέτοιος που πρέπει να κατανοηθεί ώστε να μπορέσουμε να ζήσουμε εντός του: δεν είναι άμεσα βιώσιμος σύμφωνα με τις ανάγκες μας· αντ’ αυτού, στέκεται αντιμέτωπος σ’ εμάς, δυσάρεστος: αντικείμενο σε ένα υποκείμενο. Απ’ αυτό το βασικό βίωμα προκύπτει:
2) η διάκριση (και η σύγκρουση) μεταξύ αυτού που είναι (άμεσα δοσμένο) και εκείνου που μπορεί και θα έπρεπε να είναι, αν ο άνθρωπος προστατεύσει και απολαύσει τη ζωή του στην πάλη μεταξύ ανθρώπου και φύση: η διάκριση μεταξύ ουσίας και εμφάνισης, ιδέας και πραγματικότητας, το δυνητικό και το πραγματικό.
3) Αυτή η διάκριση, και το «θα έπρεπε» που υπονοείται σ’ αυτή, δεν εγκαθιδρύεται με την προσταγή κάποιας θρησκείας, μεταφυσικής, κλπ· αντ’ αυτού, αποτελεί ένα σταθερό στοιχείο του καθημερινού βιώματος το οποίο διατυπώνεται στη σκέψη. Όλη η σκέψη προκύπτει απ’ αυτό το ερώτημα: η ζωή που ζω εγώ και οι άλλοι είναι εκείνο που θα μπορούσε να είναι; Βρίσκεται σε συμφωνία με τις πραγματικές δυνατότητες των ανθρώπων και της φύσης; Και αυτό το ερώτημα συνεπάγεται πως υπάρχει κάτι λαθεμένο και ψεύτικο στο κόσμο μας: «λαθεμένο» και «ψεύτικο» όχι απλώς από μια ιδιωτική, υποκειμενική θέση, αλλά από μια γενική, αντικειμενική.
4) Ωστόσο, αυτό το βίωμα συνήθως καταστέλλεται, και οι κριτικές επικρίσεις που προκύπτουν απ’ αυτό υποβαθμίζονται στην κατώτερη θέση του προσωπικού ζητήματος, της προτίμησης, των αξιακών επικρίσεις. Αυτή η κατασταλτική υποβάθμιση λειτουργεί περισσότερο αποτελεσματικά στην αντίληψη του ανθρώπου για τις ανάγκες του, στις προσδοκίες του για την κοινωνία, και των πιθανοτήτων και των ορίων τους. Η υπέρβαση του κατεστημένου κοινωνικού σύμπαντος συζήτησης, συμπεριφοράς και ελπίδας επιδέχεται διακρίσεις. Το μυαλό παρουσιάζεται ευπροσάρμοστο, ρεαλιστικό, «εμπειρικό», μέσω του εξαγνισμού του από υπερβατικές ιδέες και προθέσεις· αυτές γίνονται ανεκτές, ή ακόμη και προωθούνται, στην ποίηση, τη τέχνη και τη θρησκεία, αλλά είναι «αντιεπιστημονικές»: δεν αντιστοιχούν στις πραγματικότητες όπως αυτές ορίζονται από το κατεστημένο κοινωνικό σύμπαν.
5) Ενάντια σ’ αυτή την κάθαρση του βιώματος και του μυαλού, η ακαδημία αντιμετωπίζει το καθήκον της αποκατάστασης των καταπιεσμένων και υποβαθμισμένων περιεχομένων καθεαυτών – της διατήρησης της ζωτικότερης λειτουργίας της σκέψης, ονομαστικά, της αμφισβήτησης του αμφισβητήσιμου χωρίς τη στρέβλωση των εννοιών του στις προϋποθέσεις του δεδομένου κοινωνικού σύμπαντος (είναι οι προϋποθέσεις των δυνάμεων οι οποίες μας έδωσαν αυτό το σύμπαν).
6) Στο ακαδημαϊκό πεδίο, και τους ερευνητικούς κλάδους της κυβέρνησης και των επιχειρήσεων, η κατασταλτική υποβάθμιση της σκέψης εκδηλώνεται στη σχεδόν αδιαμφισβήτηση κυριαρχία των εμπειρικών μεθόδων και εννοιών, καθαρών από το σύνολο της θεωρίας, πέρα από τη θεωρία εκείνη που υπόσχεται μια αποτελεσματικότερη κατανόηση και οργάνωση των πραγματικοτήτων εντός του κατεστημένου κοινωνικού σύμπαντος. Αλλά η κατανόηση της πραγματικότητα απαιτεί περισσότερα απ’ αυτό, ονομαστικά, την κατανοήση και την επικρίση (όλη η σκέψη είναι επίκριση) του ίδιου αυτού του σύμπαντος· απαιτεί την ανάπτυξη μεθόδων και εννοιών ικανών να αναλύσουν το όλο που παράγει τα δοσμένα γεγονότα και συνθήκες, που λειτουργούν σ’ όλα αυτά, και, κάνοντας αυτό, καθορίζει τις πραγματικές δυνατότητες του ανθρώπου και της φύσης.
7) Οι έννοιες αυτές
α) υπερβαίνουν τα δεδομένα γεγονότα και τις συνθήκες προς το όλο το οποίο δίνει σε όλα τα γεγονότα και τις συνθήκες τη θέση, τη λειτουργία και το νόημά τους· συνεπώς, αποτελούν φιλοσοφικές έννοιες·
β) αναγνωρίζουν αυτό το όλο σαν μια συγκεκριμένη ιστορική μορφή ζωής με τα ιστορικά της όρια και δυνατότητες· συνεπώς, αποτελούν ιστορικές έννοιες·
γ) ορίζουν αυτό το ιστορικό σύμπαν σαν ένα σύστημα κοινωνικών θεσμών που έφτιαξε ο άνθρωπος για τον εαυτό του· συνεπώς, αποτελούν κοινωνιολογικές έννοιες.
8) Στη τριπλή ενότητα αυτής της προσέγγισης, η θεωρία αποκαθιστά τις διαστάσεις του βιώματος οι οποίες αποκόπηκαν ή υποβαθμίστηκαν μέσω της κάθαρσης του μυαλού, και ανοίγει εκ νέου τη διάσταση στην οποία γίνονται προσδιορίσιμα η αλήθεια και το ψέμα, το σωστό και το λάθος του κατεστημένου κοινωνικού σύμπαντος. Αποτελεί μια ιστορική διάσταση, στην οποία η αλήθεια και το ψέμα ορίζονται με τους όρους της σχέσης αυτού του σύμπαντος με τις ίδιες του τις δυνατότητες και εναλλακτικές. Δεν αποτελούν υποκειμενικές αλλά αντικειμενικές δυνατότητες επειδή αφορούν τους πάντες και τα πάντα στο κατεστημένο σύμπαν· είναι πραγματικές επειδή η πραγματοποίησή τους είναι εφικτή με τους υπάρχοντες υλικούς και διανοητικούς πόρους της κοινωνίας.
9) Η πραγματοποίηση αυτών των εναλλακτικών οι οποίες ίσως σώσουν τη ζωή από την καταστροφή και την αποσύνθεση, οι οποίες ίσως κατευνάσουν την πάλη για ύπαρξη, δεν είναι μόνο εφικτή αλλά επιτακτική (το ιστορικό «θα έπρεπε» στο «είναι»!). Εδώ, πράγματι, είναι η θεμελιώδης «αξιακή επικρίση» εκείνη που ισχυρίζεται πως το να ζεις είναι προτιμότερο του να μην ζεις, και πως το να ζεις χωρίς φόβο, μόχθο και εξαθλίωση είναι προτιμότερο του να ζεις με φόβο, μόχθο και εξαθλίωση. Ωστόσο, αυτή η αξιακή επικρίση αποτελεί την απαρχή και αιτιολόγηση του σύνολου της σκέψης, της σκέψης καθεαυτής· χωρίς αυτή, το ανθρώπινο μυαλό θα ήταν περιττό, και το ανθρώπινο σώμα άσχετο. Η «αλήθεια» (όπως παρατήρησε ο Νίτσε) αποτελεί καθεαυτή μια αξία: περιλαμβάνει την απόφαση του να σώσεις τη ζωή σε έναν ακόμη άγνωστο και ακατάκτητο κόσμο. Η διάκριση μεταξύ αξιακών επικρίσεων και δηλώσεων των γεγονότων εξελίσσεται εντός της διάστασης που οριοθετείται από τη θεμελιώδη αξιακή επίκριση.
10) Ο ορισμός κι η ανάλυση των δεδομένων εναλλακτικών αποτελεί την απασχόληση του συνόλου της σκέψης και της διδασκαλίας που θέλουν να είναι κάτι παραπάνω από όργανα προσαρμογής στις κατεστημένες αμφισβητήσιμες μορφές ζωής. Αυτός ο τρόπος σκέψης αποσκοπεί σε μια κριτική θεωρία, η οποία καθοδηγεί την εμπειρική ανάλυση και, στην πορεία, καθοδηγείται από την εμπειρική ανάλυση. Χωρίς την κριτική θεωρία, η εμπειρική ανάλυση παραμένει μερική, αφηρημένη, προκατειλημμένη.
11) Η κριτική θεωρία αναιρεί την καταστολή και τους περιορισμούς που επιβάλλονται επί του βιώματος από το Κατεστημένο, συνεπώς επιτυγχάνει ένα συγκεκριμένο από το οποίο απομακρύνεται η κομφορμιστική εμπειρική σκέψη. Η εμπειρική ανάλυση, συγκεντρωμένη πλήρως στη διερεύνηση ιδιαίτερων συνθηκών σε απομόνωση από το ιστορικό όλο που σχηματίζει όλες τις ιδιαίτερες συνθήκες, ενδίδει στην Πλάνη του Άστοχου Συγκεκριμένου.
12) Το ξεπέρασμα αυτής της πλάνης του κίβδηλου συγκεκριμένου απαιτεί την υπέρβαση πέρα από τα δεδομένα γεγονότα και της δεδομένης τους κατάσταση. Η υπέρβαση δεν γίνεται προς μια φαντασιακή ή απατηλή διάσταση, αλλά προς την ιστορική πραγματικότητα η οποία αποκαλύπτει το πλήρες νόημα και λειτουργία των δεδομένων γεγονότων. Με τους όρους του κίβδηλου συγκεκριμένου του Κατεστημένου, μια τέτοια υπέρβαση εμφανίζεται σαν αφηρημένη εικασία, αντιεπιστημονική και πιθανώς ακόμη και υπονομευτική ενασχόληση. Αλλά αυτή η ικανότητα αφαίρεσης από το δεδομένο ώστε να φτάσουμε στο πραγματικό, αυτή η άρνηση υποταγής στο ολοκληρωτικό δόγμα των κατεστημένων δεδομένων (που είναι ο λόγος κι η πράξη εκείνων που εγκαθιδρύουν τα γεγονότα) αποτελεί την προϋπόθεση της απελευθέρωσης.
Πηγή: theshadesmag
Leave a Reply