Θυμήσου, σώμα…
Σώμα, θυμήσου όχι μόνο το πόσο αγαπήθηκες,
όχι μονάχα τα κρεβάτια όπου πλάγιασες,
αλλά κ’ εκείνες τες επιθυμίες που για σένα
γυάλιζαν μες στα μάτια φανερά,
κ’ ετρέμανε μες στη φωνή — και κάποιο
τυχαίον εμπόδιο τες ματαίωσε.
Τώρα που είναι όλα πια μέσα στο παρελθόν,
μοιάζει σχεδόν και στες επιθυμίες
εκείνες σαν να δόθηκες — πώς γυάλιζαν,
θυμήσου, μες στα μάτια που σε κοίταζαν•
πώς έτρεμαν μες στη φωνή, για σε, θυμήσου, σώμα.

Κ.Π. Καβάφης

Intro

Κάποιος είπε κάποτε πως όλες οι ιστορίες της ανθρωπότητας μπορούν να γραφτούν σαν μία με ένα και μοναδικό θέμα: το ανθρώπινο σώμα. Το τρωτό σώμα με τις ανάγκες, τις δυνάμεις, τις πληγές του, την εκάστοτε ταυτότητα και τα στίγματα αυτής. Από την αρχαία γλυπτική μέχρι τις σύγχρονες βιοτεχνολογίες, το σώμα ως οργανικό σύνολο και ιδωμένο μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία κουβαλά συγκεκριμένες οριοθετήσεις και απαγορεύσεις, την ταξική, έμφυλη, φυλετική κατηγοριοποίηση που του έχει επιβληθεί αιώνες τώρα.

Μέσα σε έναν τέτοιο αχανή ωκεανό θεωριών περί φύλου, σώματος και σεξουαλικότητας, παρακολουθώντας το νέο κύμα αφήγησης σχετικά με το σώμα και τη φεμινιστική θεωρία στον post modern καπιταλιστικό κόσμο, μας κέντρισαν το ενδιαφέρον οι θέσεις πολλών φεμινιστικών κινημάτων του τρίτου κύματος ¹ όσον αφορά στο φύλο και τη σχέση του με τον κόσμο της τεχνολογίας και των νέων μηχανών. Διαβάζοντας για τις πρωτεργάτριες αυτού του κύματος, έπεσε στα χέρια μας το “Μανιφέστο των cyborg”, της Donna Harraway, γραμμένο το 1983, με αφορμή το οποίο κάναμε μια μικρή εκδήλωση-συζήτηση, τον περασμένο Απρίλη, σχετικά με τον κυβερνοφεμινισμό, τον τεχνοφεμινισμό και τη σημασία τους στο σήμερα. Η εκδήλωση αυτή κινούνταν γύρω από τις απόψεις της Haraway για την απελευθερωτική φύση της τεχνολογίας, μια ρητορική για το σώμα και το γυναικείο ζήτημα επικεντρωμένη στη φθαρτότητα του σώματος απέναντι στην τελειότητα της μηχανής, αλλά και στη ελπίδα ότι η διάχυση της τεχνολογίας και η ένωση του ανθρώπου με τη μηχανή, θα φέρει μεταξύ άλλων το ξεπέρασμα του φύλου. Στο πέρας της ανάλυσης, σταθήκαμε σε τρία σημεία. Αρχικά, στο γεγονός ότι τα αιώνες ενοχοποιημένα από τη θρησκεία και την πατριαρχία σώματα συνεχίζουν να υποτιμούνται με την άνοδο της μηχανής και παράλληλα ο σεξισμός παραμένει διάχυτος και ανά περιόδους κρίσης εντείνεται. Το δεύτερο σημείο είχε να κάνει με την εξιδανίκευση, το φετιχισμό που κουβαλάει η οπτική απέναντι στα (κάθε φορά) νέα τεχνολογικά εργαλεία και η προσμονή ότι θα ξεπεράσουν ή θα επιλύσουν προβλήματα τα οποία είναι κατά κύριο λόγο σχεσιακής φύσης. Και το τρίτο σημείο ήταν μία κριτική στη γενικότερη μεταμοντέρνα τάση αποδόμησης του παρελθόντος, μιας άρνησης της ιστορίας και της ταξικής μας μνήμης η οποία καταλήγει εντέλει στην μυωπική αντιμετώπισή της.

Στην κουβέντα που ακολούθησε ήταν διάχυτη η απόσταση και η αδυναμία αφομοίωσης ή και κατανόησης των θέσεων της Haraway και φάνηκε η έντονη αντίθεση με την πραγματικότητα. Στο νέο τεχνολογικό παράδειγμα είναι αναμφίβολο πως η όλο και πιο διαδεδομένη χρήση της μηχανής διευκόλυνε τις γυναίκες από αρκετές απόψεις και ο κυβερνοχώρος άνοιξε ένα ολοκαίνουργιο πεδίο επικοινωνίας, αρνήσεων και διεκδικήσεων. Η νέα αυτή τάση έκανε τον κόσμο της τεχνολογίας να μοιάζει με ένα θεοποιημένο, εξιδανικευμένο βασίλειο. Ένα βασίλειο που βρίσκεται τόσο κοντά (από άποψη ευκολίας και προσβασιμότητας στις δυτικές κοινωνίες) και ταυτόχρονα τόσο μακριά από τον υλικό κόσμο.

Απ’ όλες τις βιωματικές αλήθειες που ακούσαμε και διαβάσαμε, από παλαιότερες ριζοσπαστικές αφηγήσεις για το σώμα, από μια φευγαλέα ματιά στον μη εικονικό κόσμο, το μοναδικό in concreto σημείο που καταλήξαμε, και που σχολιάστηκε στην κουβέντα της μικρής εκδήλωσης από μία συντρόφισσα, ήταν ότι τα σώματά μας, τότε-σήμερα-αύριο, αποτελούν κόκκινη γραμμή και καλούμαστε να τα υπερασπιστούμε αδιάκοπα με τον πιο υλικό τρόπο ενάντια στη βαρβαρότητα του καπιταλιστικού κόσμου και της καθημερινής και πολυπρόσωπης υποτίμησης που βιώνουμε. Αυτή η σκέψη μας οδήγησε σε αυτήν την εκδήλωση, προσπαθώντας να συλλάβουμε τις σύγχρονες μορφές υποτίμησης των σωμάτων μας και να βρούμε αν και που τελικά υπάρχουν σημεία τομής της πραγματικότητας και της θεωρίας. Ένα κομμάτι της εισήγησης μπορεί να φανεί σε κάποιους ότι λέει τα προφανή, πράγματα πολύ βασικά, που ήδη τους είναι γνωστά, ίσως και ξεπερασμένα. Απ’ ότι έχουμε καταλάβει όμως, μέσα από την έλλειψη συζητήσεων γύρω από το θέμα, όταν τα αυτονόητα δε συζητιούνται για καιρό, εντέλει παύουν να είναι αυτονόητα.

Το έμφυλο σώμα

Η θεωρία γύρω από το έμφυλο σώμα εισάγεται στη μετανεωτερική εποχή*, κατά κύριο λόγο από το φεμινιστικό κίνημα. Ήδη από την εποχή της Simone de Beauvoir, με το βιβλίο της «Το δεύτερο Φύλο» (1949) ² και το γνωστό σύνθημα, «γυναίκα δε γεννιέσαι αλλά γίνεσαι», δημιουργούνται τα πρώτα ρήγματα αμφισβήτησης της κυρίαρχης αντίληψης για το σώμα, μιας ιδεολογίας που κατά κύριο λόγο αφορά το λευκό αντρικό σώμα, ορίζοντας σαφώς το φυσιολογικό και υποβαθμίζοντας ή αποκλείοντας ό,τι βρίσκεται έξω από αυτό. Μέχρι τότε, κυρίως μέσω της βιολογίας του 19ου αιώνα, το κανονικό ήταν ταυτισμένο με αυτό που η επιστήμη θεωρούσε «φυσικό» με βάση τις μετρήσεις, και η σωματική διαφορετικότητα ήταν συνδεδεμένη με την κοινωνική παρέκκλιση. Οι φεμινιστικές θεωρίες στον 20ο αιώνα, ιδίως από το δεύτερο κύμα και ύστερα, μετατοπίζουν τη συζήτηση και, μεταξύ άλλων, κάνουν σαφές ότι η κανονικότητα ή η παρέκκλιση είναι έννοιες που κατασκευάζονται γύρω από πολλούς άξονες, όπως είναι η φυλή, το φύλο, η τάξη ή η σωματική μειονεξία, και δεν είναι σε καμία περίπτωση βιολογικά καθορισμένες. Το σώμα συσχετίζεται και διαμορφώνεται από τα εκάστοτε πολιτισμικά και πολιτικά δεδομένα εξουσίας.

Παράλληλα, αυτό που ονομάζουμε βιολογικό φύλο, τα ανατομικά χαρακτηριστικά που συνδέονται με το αναπαραγωγικό και ορμονικό σύστημα του κάθε σώματος, διαχωρίζεται από το κοινωνικό φύλο και σταδιακά από τη σεξουαλικότητα. Το κοινωνικό φύλο, το σύνολο των συμπεριφορών που μαθαίνουμε να αντιστοιχούμε στο κάθε σώμα, ξεφορτώνεται το βάρος του βιολογικού σώματος και γίνεται εύπλαστο στα χέρια των υποκειμένων. Η ταυτότητα άντρας ή γυναίκα, δεν έρχεται αυτονόητα μαζί με ένα σύνολο επιβαλλόμενων χαρακτηριστικών που καθορίζουν τη συμπεριφορά και τις καθημερινές πρακτικές τους. Αυτή η μετατόπιση απελευθερώνει τεράστιες δυνατότητες χειραφέτησης, αυτοπροσδιορισμού και διεκδικήσεων στα καταπιεσμένα σώματα και ταυτόχρονα σκιαγραφεί με πολλούς ενδιάμεσους τόνους τις διαφορετικές αποχρώσεις της καταπίεσης, ανάλογα με τη θέση του υποκειμένου στο πλέγμα και την ιεραρχία των κοινωνικών σχέσεων. Εν τέλει, το κοινωνικό φύλο αποκτά τόσες διαφορετικές εκφάνσεις, ώστε η κατηγορία άντρας ή γυναίκα να αποδομείται και να τείνει να εξαφανιστεί στη σύγχρονη φεμινιστική και queer θεωρία ³.

Σύμφωνα με τη Judith Butler, μια από τις κύριες εκπροσώπους του τρίτου κύματος φεμινισμού και της σύγχρονης queer θεωρίας, η φαινομενική συνεκτικότητα των συμπεριφορών που συνιστούν το κοινωνικό φύλο, η οποία δημιουργεί την εντύπωση ότι όντως υπάρχει ένας βιολογικά καθορισμένος πυρήνας που σηματοδοτεί τα φύλα, δεν είναι τίποτε άλλο από μια σειρά διαρκών επιτελέσεων, μια γενεαλογία μιμήσεων του να είσαι άντρας ή του να είσαι γυναίκα στην οποία εκπαιδευόμαστε από το κοινωνικό περιβάλλον. Αυτή η μιμητική διαδικασία του κοινωνικού φύλου, με τις πρακτικές που τη συνοδεύουν, πέρα από το ότι διαμορφώνει πολύ σαφώς τα συμπεριφορικά όρια των φύλων, κάνει και κάτι άλλο: διαμορφώνει εκ νέου τα βιολογικά/ανατομικά χαρακτηριστικά, το ίδιο το βιολογικό σώμα. Το σώμα στη σύγχρονη φεμινιστική θεωρία, παύει να είναι ένας στιβαρός, υλικός τόπος αλλά μετατρέπεται σε ένα ρευστό τόπο ενδεχομενικότητας. Ένα υλικό το οποίο μπορεί να επαναπροσδιοριστεί από τον καθένα για τον εαυτό του, χωρίς να περιορίζεται από τα ήδη υπάρχοντα ανατομικά ή κοινωνικά διαμορφωμένα χαρακτηριστικά. Η υλική υπόσταση του σώματος μοιάζει να εξαϋλώνεται και να χάνεται μέσα στις πολλαπλές αναπαραστάσεις της ⁴.

Σύντομη αλλά αναγκαία ματιά προς τα πίσω

Εδώ θα κάνουμε μία παρένθεση.

Οι σύγχρονες φεμινιστικές θεωρίες και ο κοινωνικός κονστρουκτιβισμός ⁵ είναι κομμάτι της μεταμοντέρνας τάσης που προσπάθησε να αποδομήσει αυτό που ονομάστηκε καρτεσιανή θεώρηση για το σώμα. Και αυτή η αντίθεση, όπως όλες, έχει τη δική της ιστορία. Από την εποχή που η θρησκεία έδωσε τα ηνία της ενασχόλησης με το ανθρώπινο σώμα στην επιστήμη, από τότε που ο Καρτέσιος έθεσε τις βάσεις για τη μηχανιστική αντίληψη του σώματος και το διαχωρισμό του από το πνεύμα, από τότε που το σώμα «εκπολιτίστηκε» και οι λειτουργίες του ελέγχθηκαν και κατηγοριοποιήθηκαν, έχει κυλήσει πολύ νερό στ’ αυλάκι της εσωτερίκευσης των από τα πάνω ιδεολογιών για το «πώς είμαστε φτιαγμένοι».

Ας μην πάμε πολύ πίσω. Την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης, η βιολογία του 19ου αιώνα, συνεχίζοντας την παράδοση της καρτεσιανής σκέψης, εδραιώνει την πλήρη βιολογικοποίηση του σώματος, τη λεγόμενη νατουραλιστική προσέγγιση. Οι κοινωνικές ανισότητες και η πρόσβαση στον πλούτο τα νομικά δικαιώματα και την πολιτική θεωρούνται δεδομένα και παγιωμένα, με βάση τα βιολογικά χαρακτηριστικά των σωμάτων και δε θεωρούνται σε καμία περίπτωση αποτέλεσμα της κοινωνικής θέσης του καθενός. Είναι η εποχή που το σώμα υπάγεται σε διαρκείς μετρήσεις με σκοπό να οριστεί επιστημονικά το φυσιολογικό, ή το παρεκκλίνον, και άρα η σαφής θέση του κάθε υποκειμένου στην ιεραρχία της βιομηχανικής κοινωνίας. Η ιατρική βάζει γερές «αντικειμενικές» βάσεις για να χτιστεί εκ νέου η ανισότητα και η κοινωνική ιεραρχία, αυτή τη φορά με πρόφαση τον επιστημονικό και όχι τον θρησκευτικό λόγο. Από τα γνωστά διαμάντια ιατρικής μεθοδολογίας και απόδειξης είναι τα παραδείγματα κρανιομετρήσεων σε άντρες και γυναίκες, ή σε λευκούς και μαύρους άντρες, με σκοπό να υποστηριχθεί η μειονεξία των δεύτερων με βάση το μέγεθος ή το σχήμα του κρανίου και άρα του εγκεφάλου. Τα γυναικεία κρανία και οι εγκέφαλοί τους βρίσκονται μικρότερα και αυτό συνδέεται με την παθητικότητα και την έλλειψη ενεργητικών εμπειριών. Οι γυναίκες, ιατρικά αποδεδειγμένα, αποτελούν μορφές κατώτερης εξέλιξης σε σχέση με τον πολιτισμένο λευκό άντρα. Αλλά οι αποδείξεις δεν σταματούν εκεί. Η εμμηνόρροια θεωρείται αντιπαραγωγική, οι γυναίκες απειλητικές όσο αυτή διαρκεί, αφού είναι ανίκανες να παίξουν τον καθορισμένο τους ρόλο στην αναπαραγωγή. Η εκπαίδευση και η πνευματική εργασία θεωρούνται υπεύθυνες για τη μείωση της αναπαραγωγικής ικανότητάς τους και για πάσης φύσεως γυναικολογικά προβλήματα, γι’ αυτό και πρέπει να γίνονται με φειδώ ή καθόλου. Με λίγα λόγια, οι άντρες θα εργάζονται και θα συμμετέχουν στην κοινωνική ζωή, και οι γυναίκες θα είναι μητέρες και νοικοκυρές, επειδή γι’ αυτό είναι φτιαγμένες.

Η μέτρηση και η σύγκριση των ανατομικών χαρακτηριστικών σύμφωνα με τα μηχανιστικά πρότυπα της βιομηχανικής εποχής ενέτεινε την ολοένα αυξανόμενη κατάτμησή τους σε επιμέρους εξαρτήματα, την κατηγοριοποίηση και την αντικειμενοποίηση. Το σώμα έγινε κλειστό και αυστηρά ελεγχόμενο, και αυτό αφορούσε όλα τα μέρη τα οποία είχε γίνει δυνατόν να ταξινομηθούν. Η ολότητά του είχε διασπαστεί ολοκληρωτικά, ενώ ταυτόχρονα έπρεπε να χωρέσει στις μεγάλες κατηγορίες της κανονικότητας που με πολύ επιμονή είχε κατασκευάσει η δυτική επιστήμη, με μπροστάρη την ιατρική. Η νατουραλιστική αυτή προσέγγιση για το σώμα, ενισχύθηκε, κυρίως με τη θεωρία του Δαρβίνου για τη φυσική επιλογή, στα μέσα του 19ου αιώνα και με τις θεωρίες των κοινωνιολόγων και των βιολόγων για τα γονίδια. Η ευγονική αλλά και οι σύγχρονες θεωρίες και εφαρμογές της γενετικής έχουν τη βάση τους σε αυτή τη θεώρηση και στην καρτεσιανή καταγωγή της.

Σε αυτό το πρότυπο για τον άνθρωπο ήρθαν να αντιπαραταχθούν οι μεταμοντέρνες θεωρίες, με βασικό το ρεύμα του κοινωνικού κονστρουκτιβισμού, το οποίο, όπως και οι φεμινιστικές θεωρίες, έβαλε το σώμα μέσα στο κοινωνικό του πλαίσιο. Το κοινωνικό σώμα όπως και το κοινωνικό φύλο έγιναν πεδία υπό διαμόρφωση μέσα στα πλαίσια της επικρατούσας κουλτούρα και των θεσμών της. Κομβικό ρόλο σε αυτήν την οπτική, κυρίως προς το τέλος του 20 αιώνα έπαιξε η ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών σε σχέση με την ιατρική και τη βιολογία, οι οποίες προσέφεραν ξαφνικά μεγάλες δυνατότητες τροποποίησης των ανατομικών χαρακτηριστικών. Κι έτσι, το καρτεσιανό σώμα έγινε ακόμα μια φορά επίκαιρο, ως μια μηχανή που μπορεί και οφείλει να τροποποιείται και να αναβαθμίζεται, με βάση την επιθυμία. Ένα ατελές απόκτημα, ένα σχέδιο εργασίας.

Μετατροπές και μετατοπίσεις

Επιστρέφοντας σε όσα είπαμε για τις σύγχρονες φεμινιστικές θεωρίες, θα παρατηρήσουμε εδώ μια αντίφαση. Είπαμε ότι η σχετικοποίηση και αποδόμηση του φύλου έρχεται να αποσταθεροποιήσει συνειδητά το καρτεσιανό μοντέλο, κυρίως με τα κινήματα του 70, βάζοντας το ζήτημα του κοινωνικού σώματος και του κοινωνικού φύλου, λέγοντας ότι είναι έμφυλα, ταξικά και φυλετικά προσδιορισμένα, όχι γονιδιακά και βιολογικά προκαθορισμένα. Αυτή η άποψη, την περίοδο που εκφράστηκε εμπεριείχε μια ολόκληρη πολεμική ενάντια στο επιστημονικό κατεστημένο του 19ου αιώνα που όπως είπαμε στήριζε τη βιολογικοποίηση του σώματος και του φύλου, μαζί με τις κοινωνικές συμπεριφορές που τα συνόδευαν. Εμπεριείχε επίσης μια αντίθεση στη βία και τον έλεγχο που επιβαλλόταν στις γυναίκες με την ολοένα αυξανόμενη ιατρικοποίηση και τις τεχνολογίες αναπαραγωγής αλλά και μια γενικευμένη αντίθεση στην έννοια της κανονικότητας και της παρέκκλισης.

Με το πέρασμα στην ώριμη εποχή της κατανάλωσης, από το 80 και μετά -σχεδόν μέχρι σήμερα, οι δυναμικές που είχαν ανοιχθεί με αυτή τη μετατόπιση της οπτικής, αγκαλιάστηκαν και αποικήθηκαν από το εμπόρευμα. Και το ίδιο το σώμα που όντας ρευστό και διαμορφώσιμο άνοιγε αυτές τις δυναμικές, μοιάζει να βρέθηκε δέσμιό τους. Δέσμιο της διαρκούς αλλαγής, δέσμιο της ίδιας του της επιθυμίας για αυτοπροσδιορισμό. Η τεχνολογία εμφανίζεται να προσφέρει όλες αυτές τις γοητευτικές επιλογές τροποποίησης, τις προσωπικές επιλογές παρέμβασης στο κοινωνικό και στο βιολογικό σώμα. Μας φαίνεται εξαιρετικά φυσιολογική αυτή η διαρκής ρευστότητα, αυτή η επιβολή της βούλησής μας (ας κρατήσουμε και μια επιφύλαξη για το «μας»), όμως αυτό δε θα ήταν δυνατό αν δεν είχε ωριμάσει μέσα μας η θεώρηση ότι όντως το σώμα είναι διαχωρισμένο από το πνεύμα, ότι όντως το σώμα είναι μια μηχανή στην οποία μπορούμε να επεμβαίνουμε μέσω της επιστήμης. Το cyborg της Donna Harraway μοιάζει με τον καρτεσιανό άνθρωπο-μηχανή φωτισμένο με τη γοητεία της σύγχρονης τεχνολογίας. Το σύγχρονο σώμα σαν σχέδιο εργασίας, είναι ένα σώμα που παραμένει κομματιασμένο χωρίς να ανασυντίθεται σε μια στιβαρή κανονικότητα, αφού η σύγχρονη κανονικότητα μοιάζει να είναι η ίδια η ρευστότητα. Και τα δίπολα του παρελθόντος, που γίνεται προσπάθεια να ξεπεραστούν επανέρχονται στο προσκήνιο, μέσα από τον Δούρειο Ίππο της δυτικής επιστήμης και της γοητευτικής τεχνολογίας που αυτή παράγει.

Για μια ακόμα φορά ο άνθρωπος κατασκευάζει και ύστερα μετράει τον εαυτό του με τα καινούργια του εργαλεία. Με μια ουσιαστική διαφορά. Η σύγχρονη τεχνολογία, τα σύγχρονα εργαλεία, έχουν αποικίσει τόσο μεγάλα κομμάτια της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής, που μοιάζουν να βρίσκονται παντού και πουθενά. Μοιάζουν αόρατα και ταυτόχρονα καθρεφτίζουν διαρκώς τον εαυτό μας και το περιβάλλον μας, σαν να προϋπήρχαν, σαν μια νέα εκδοχή του τι θεωρείται φυσικό. Αυτό που ορίζει σχεδόν τα πάντα, αυτό που βρίσκεται στη ζωή μας και στις πιο απλές ή πιο προσωπικές πρακτικές, μοιάζει εν τέλει αυτονόητο.

Βέβαια, η τεχνολογία και η επιστήμη που τη γεννάει, είναι συστήματα καθόλου αόριστα, καθόλου «φανταστικά». Υπακούν σε κανόνες, πολύ υλικούς και αρκετά προσδιορισμένους. Οι εφαρμογές τους μπορεί να διέπονται από έναν επιφανειακό πλουραλισμό, αναγκαίο χαρακτηριστικό για να εξαπλωθούν σε μια θεαματική κοινωνία, όμως οι ανθρώπινες κατασκευές όπως ξέρουμε έχουν βασικές αρχές, έχουν σχεδιαγράμματα συναρμολόγησης και οδηγίες χρήσης. Το νέο τεχνολογικό παράδειγμα είναι αυτό που διαμορφώνει την καινούρια κανονικότητα, στην οποία προσαρμόζονται τα σώματά μας, και αυτή είναι μια πραγματικότητα που έχει γερούς δεσμούς με το παρελθόν της κυριαρχίας, που πολλές φορές νομίζουμε εύκολα ότι έχουμε ξεπεράσει.

Πιο κάτω θα προσπαθήσουμε να αναγνωρίσουμε τα βασικά χαρακτηριστικά αυτής της κανονικότητας, τα οποία στοιχειοθετούν τις σύγχρονες από-τα-πάνω ιδεολογίες για το σώμα και οριοθετούν το πεδίο της σύγχρονης μορφής καταπίεσης.

Ο καθρέφτης

Πριν πούμε οτιδήποτε σχετικά με την κανονικότητα που προσπαθούμε να περιγράψουμε, πρέπει να ξεκαθαρίσουμε κάτι βασικό. Σε μια κοινωνία με διάχυτο το σεξισμό αλλά και μέσα από μία επιστήμη παραδοσιακά στην υπηρεσία της κυριαρχίας, η τεχνολογία η οποία παράγεται δεν μπορεί και δεν έχει ουδέτερο πρόσημο. Θεωρούμε λοιπόν ότι είναι, μεταξύ άλλων, έμφυλα προσδιορισμένη και τα χαρακτηριστικά της είναι σαφώς πιο επιθετικά απέναντι στα μη λευκά, μη αντρικά σώματα. Αρκεί κανείς να κοιτάξει για ακόμα μια φορά τον ιατρικό λόγο που παράγεται σχετικά με τα γυναικεία σώματα, καθώς και τις πρακτικές που τον συνοδεύουν για να καταλάβει ξεκάθαρα την αντρική ματιά που βρίσκεται βαθιά φυτεμένη στον πυρήνα της δυτικής επιστήμης ⁶.

_Παραγωγικότητα, ταχύτητα, αναβάθμιση

Από τα πολύ βασικά στοιχεία των νέων τεχνολογιών είναι η έκρηξη της παραγωγικότητας και ο ρυθμός της έντασης τα οποία ακολούθησαν την είσοδό τους τόσο στην εργασία όσο και στην καθημερινότητα. Οι μηχανές μπορούν να βρίσκονται σε μια ατέρμονη λειτουργία, παρουσιάζοντας έναν υψηλό βαθμό πολυπλοκότητας. Από τις βαριές μηχανές με τις λαμαρίνες, τους ατμούς και τα γρανάζια, έχουμε περάσει στις κλειστές αλλά εν μέρει ακόμα προσβάσιμες σε μετατροπές και έχουμε φτάσει στις σύνθετες μηχανές που το εσωτερικό τους και ο τρόπος λειτουργίας τους παραμένει άγνωστος, απρόσιτος στο μέσο χρήστη και φιλικός μόνο σε εξειδικευμένο προσωπικό. Η δυνατότητα διαρκούς αναβάθμισης του κάθε επιμέρους κομματιού τους, του hardware αλλά και του software που το συνοδεύει, είναι μια αυτονόητη διαδικασία. Δεν χρειάζεται να ανακατασκευάσεις ολόκληρη τη μηχανή αλλά το οποιοδήποτε ξεχωριστό κομμάτι της που μπορεί να παρουσιάσει πρόβλημα.

Παρατηρούμε εύκολα πως τα σώματα ακολουθούν αυτά τα πρότυπα. Από τα ΄80s και μετά, με την ταχύτατη ανάπτυξη της ιατρικής επιστήμης, της βιολογίας και των τεχνολογιών γύρω απ’ αυτές, το σώμα συνεχίζει να χάνει οποιοδήποτε στοιχείο της ολότητάς του. Γίνεται αντιληπτό σαν μια σύγχρονη μηχανή, κομματιάζεται σε μέρη, τα οποία οι νέες τεχνολογίες χωριστά μπορούν να ελέγξουν, να εξετάσουν και να αναπλάσουν ή να επισκευάσουν. Ακόμα και στο λεξιλόγιό μας, στο πώς μιλάμε για τον εαυτό μας, έχουν κυριαρχήσει εκφράσεις οι οποίες θυμίζουν τις μηχανές που χρησιμοποιούμε. Δε δίνει εντολή ο εγκέφαλός μου, έκανα restart, χρειάζεσαι update, γέμισε ο σκληρός μου και άλλα πολλά, φανερώνουν το πόσο είναι συνδεδεμένη η αντίληψη που έχει κανείς για τον εαυτό του με τη δομή των εργαλείων που χρησιμοποιεί.

Επιπλέον, το άτομο αισθάνεται υπεύθυνο για το πώς είναι το κάθε ένα απ’ αυτά τα ξεχωριστά του μέρη αφού μπορεί να τα βελτιώσει και αυτό προστάζεται να κάνει. Έτσι παρόλο που φαινομενικά το σώμα έχει απαλλαγεί από την παλιά του δαιμονοποίηση σε σχέση με την καθαρή ψυχή βλέπουμε ένα νέο τρόπο κοινωνικού του ελέγχου μέσω αυτής ακριβώς της κατάτμησής του. Τα σώματα οφείλουν να είναι τέλεια και ομοιόμορφα, εσωτερικεύοντας τα εντατικοποιημένα πρότυπα, όπως αυτό του τέλειου μοντέλου ή του υπεραθλητή. Οποιοσδήποτε ξεφεύγει απ’ αυτό είναι κοινωνικά δακτυλοδεικτούμενος και με λίγη φαντασία θα μπορούσαμε να πούμε οι φυσικές του λειτουργίες φτάνει να θεωρούνται αφύσικες. Η διαρκής αναβάθμιση της λειτουργικότητας και της εμφάνισης γίνεται καθημερινό μέλημα. Ιατρικές επεμβάσεις, χημικές μέθοδοι διατήρησης της παραγωγικότητας στην εργασία και συνεχείς εξετάσεις είναι πλέον μια ρουτίνα. Τα σώματα ντοπάρονται προκειμένου να συνεχίζουν την ατέρμονη παραγωγή, την ατέρμονη λειτουργία τους. Σε μια κοινωνία με διάχυτα τα σεξιστικά χαρακτηριστικά αυτή η κατάτμηση των σωμάτων, η μηχανοποίησή τους δε θα μπορούσε να μην επηρεάζει με διαφορετικό τρόπο και με ένα παραπάνω βάρος τα γυναικεία σώματα και τα σώματα με σεξουαλικότητα διαφορετική της αντρικής.

Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν κοιτάξουμε τους τρόπους με τους οποίους η ιατρικοποίηση και ο υγειινισμός έγιναν αναπόσπαστα κομμάτια της καθημερινότητας. Το κάθε άτομο πρέπει να είναι υπεύθυνο για την εμφάνιση και την υγεία του προκειμένου και να είναι πιο ελεγχόμενο, συμβατό με τα κοινωνικά πλαίσια και παραγωγικό. Στα πλαίσια αυτού υπάρχουν διάφοροι κλάδοι της ιατρικής οι οποίοι είναι αμιγώς ή κατά βάση γυναικείοι όπως πχ. αυτός της γυναικολογίας. Παρότι τα αφροδίσια είναι νοσήματα που δε γνωρίζουν φύλο, οι γυναίκες είναι αυτές που είναι υποχρεωμένες να υπόκεινται σε τακτικό έλεγχο ο οποίος ξεκινά με την έναρξη της σεξουαλικής τους ζωής και δεν τελειώνει ποτέ. Σχετικά με τέτοια ζητήματα, οι γυναίκες αφήνονται στις συστάσεις των ειδικών και παράλληλα δημιουργείται φοβερή άγνοια σε σχέση με το τι μπορεί να συμβαίνει μέσα στα σώματά τους, μια παραφιλολογία η οποία έχει ως μόνο σκοπό την τρομοκράτηση και την ένταξη σε ότι θεωρείται επιστημονικά σωστό και φυσιολογικό. Επιπλέον γύρω από την ιατρική έχουν αναπτυχθεί και οι διάφοροι φαρμακευτικοί κλάδοι κατανάλωσης. Για παράδειγμα, εδώ και χρόνια οι γυναικολόγοι συνταγογραφούν ακόμα και σε μικρά κορίτσια αντισυλληπτικά χάπια για όλους τους λόγους. Κι ενώ το αντισυλληπτικό χάπι στα 70s θεωρήθηκε νίκη του γυναικείου κινήματος και όχημα ορισμού των σωμάτων από τις ίδιες τις γυναίκες, στη νέα εντατική κανονικότητα της μηχανής έρχεται να γίνει το εργαλείο των γιατρών για να ρυθμίζουν την εγκυμοσύνη, τις ορμόνες και να κρατούν το γυναικείο σώμα σε σταθερή παραγωγικότητα ⁷.

_Κατανάλωση, επιθυμία, φετιχισμός.

Το δεύτερο χαρακτηριστικό που θα δούμε, είναι η σχέση της επιθυμίας και της κατανάλωσης, με τη φετιχοποίηση των νέων μηχανών και την αναπαράστασή τους στα ανθρώπινα σώματα. Οι νέες μηχανές ως εμπόρευμα έχουν γίνει αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής, από τον όποιο χώρο εργασίας μέχρι την επικοινωνία παντού γύρω. Η επιθυμία είναι το νόμισμα αυτής της αγοράς. Είναι αυτή που καταδυναστεύει τα σώματα, η ενοχοποιημένη και ταυτόχρονα θεοποιημένη επιθυμία που διαρκώς πρέπει να ικανοποιείται. Οι νέες μηχανές, κάνουν αυτή τη δουλειά, συμμετέχουν στον αέναο κύκλο παραγωγής και κάλυψης νέων επιθυμιών, είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με το χτίσιμο της ταυτότητας του ατόμου, γι’ αυτό και έχουν τόσο μεγάλη επίδραση, σε υλικό και συναισθηματικό επίπεδο. Γι’ αυτό και βρίσκονται στη θέση του ιδεατού, αλλά και μέσα στην αντίφαση του πρόσκαιρου. Διαρκώς νέες, διαρκώς καταναλούμενες και έτοιμες για αντικατάσταση. Τη μία στιγμή επιθυμητές, την επόμενη ξεπερασμένες.

Τα πρότυπα σχεδιασμού και λειτουργίας αυτών των μηχανών είναι που αναπόφευκτα διαμορφώνουν τη δική τους επικρατούσα αισθητική. Μια αισθητική του αψεγάδιαστου, του άφθαρτου, του τέλειου, της τυποποίησης και της αποστείρωσης, του απλού και του απαλού, της αέναης νεότητας. Όπως γράφει και η Haraway «Καθαρά κι ελαφριά που είναι τα νέα μηχανήματα! Οι μηχανικοί τους είναι οι μύστες του ηλίου που μεσολαβούν για μια νέα επιστημονική επανάσταση συνδεδεμένη με το νυχτερινό όνειρο της μεταβιομηχανικής κοινωνίας.» Η αισθητική της καθαρότητας των μηχανών, είναι απόλυτα συμβατή με τον μικρό χρόνο ζωής τους. Τα περιβάλλοντα που διαμορφώνουν είναι αντίστοιχα, τυποποιημένα ή φανταχτερά, έχουν σίγουρα κρύψει τη λειτουργικότητα κάτω από τη μίνιμαλ επιφάνεια, για χάριν της ελάχιστης ανθρώπινης παρέμβασης και της μέγιστης αυτοματοποίησης.

Τα σώματα μπαίνουν στη διαδικασία να ταιριάξουν στα νέα περιβάλλοντα που διαμορφώνονται βάσει αυτής της αισθητικής. Κανείς δεν μπορεί να φανταστεί μια γιαγιά σε ένα χωριό να χαϊδεύει το iphone της χωρίς να γελάσει. Το ανθρώπινο φαίνεται ανεπαρκές μπροστά στην τελειότητα των νέων “έξυπνων” υλικών και των απαλών επιφανειών. Όσο πιο εξελιγμένη είναι η συσκευή τόσο πιο εκσυγχρονισμένος οφείλει να είναι και ο χρήστης. Η συνεχής άσκηση και οι δίαιτες προκειμένου το κάθε ξεχωριστό πια κομμάτι να αγγίζει το τέλειο όπως και η επένδυση σε ρούχα και καλλυντικά -κυρίως για τις γυναίκες- προκειμένου να είναι μοντέρνες και συμβατές είναι τέτοια παραδείγματα. Μην ξεχνάμε ότι στη σύγχρονη κοινωνία, η γυναίκα δεν έπαψε ποτέ να είναι το αντικείμενο θέασης. Αυτή που πρέπει να είναι αψεγάδιαστη, όμορφη και θελκτική στο μάτι του άντρα, ο οποίος μπορεί να επηρεάζεται επίσης από τη βιομηχανία κατανάλωσης σε σχέση με την εμφάνιση, αλλά παραμένει πιστά το ενεργητικό υποκείμενο. Η πλαστική χειρουργική, οι επεμβάσεις ομορφιάς ανήκουν στις έμφυλα προσδιορισμένες πρακτικές που συνεισφέρουν στη διόγκωση αυτής της ανισότητας. Σαν γυναίκα οφείλεις να ανακατασκευάσεις το κάθε ξεχωριστό σημείο του σώματός σου, να το κάνεις τέλειο. Το τέλειο στήθος, ο τέλειος κώλος, η τέλεια μύτη κ.ο.κ. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε το γεγονός ότι οι περισσότερες πλαστικές είναι αυτές του στήθους.

Φυσικά οφείλεις να είσαι και νέα. Το γερασμένο σώμα είναι πρόβλημα, μοιάζει με το χτύπημα στην ευαίσθητη lcd οθόνη, με το ξέφτισμα της σατινέ επιφάνειας του λάπτοπ. Τα σημάδια του χρόνου και της φθοράς δημιουργούν αποστροφή και φόβο, το φόβο του παραγκωνισμού, της αντικατάστασης από το καινούργιο. Όποια γυναίκα έχει την οικονομική άνεση, με τις πρώτες ρυτίδες ξεκινάει τις πρώτες ενέσεις botox και το lifting, προσπαθώντας έστω να αναβαθμίσει το σωματικό της κεφάλαιο. Πλαστικά, αψεγάδιαστα πρόσωπα και σώματα θεωρούνται φυσιολογικά και φυσικά σώματα με αποτυπωμένες τις επιλογές, τις απολαύσεις και τις δυσκολίες τους, είναι εκτός του κανονικού και του κοινωνικά συμβατού.

_Διαδίκτυο, αναπαράσταση, κόσμοι σε σύνδεση

Σαν τελευταίο χαρακτηριστικό ασχοληθήκαμε με το ζήτημα του διαδικτύου, των social media και της ψηφιοποίησης. Οι νέες μηχανές είναι συνδεδεμένες με έναν κόσμο παράλληλο και υποτιθέμενα άυλο και η ένωση του ατόμου και του πραγματικού κόσμου με αυτόν, γίνεται μέσω της ψηφιοποίησης. Το άτομο συνδεδεμένο επί μονίμου βάσεως με αυτήν την παράλληλη πραγματικότητα έχει την ψευδαίσθηση της απαλλαγής απ’ το υλικό του σώμα. Δίνεται για πρώτη φορά με τόση ευκολία η δυνατότητα των πολλαπλών προσωπικοτήτων ή αλλιώς η διαμόρφωση της προσωπικότητας κατ’ επιλογή. Μέσα στα social media δημιουργείται η λανθασμένη εντύπωση πως υπάρχει η δυνατότητα απαλλαγής απ’ το σώμα και τα φυσικά χαρακτηριστικά. Από το φύλο, το βάρος την ηλικία και την εμφάνιση ή από τη μιζέρια της καθημερινής ζωής. Αρκεί και μόνο η αίσθηση του ότι, ακόμα και αν στον πραγματικό χώρο και χρόνο δεν καταφέρει το άτομο να μεταμορφωθεί στο τέλειο, όπως το περιγράψαμε παραπάνω, υπάρχει εύκαιρη η λύση μιας πραγματικότητας την οποία μπορείς να ανακατασκευάσεις ξανά και ξανά. Και εύκολα το άτομο ξεχνάει πως πληκτρολογεί, βλέπει, δέχεται και εκφράζει σχόλια, βιώνει με τα πραγματικά του δάχτυλα, τα πραγματικά του μάτια, τα πραγματικά του συναισθήματα, εντέλει το υλικότατό του σώμα. Το άτομο τη στιγμή που χρησιμοποιεί το διαδίκτυο το βιώνει σα να είναι μέσα σε αυτό ψυχή τε και σώματι, σα να βρίσκεται όντως εκεί. Και όσο οι τεχνολογίες προσομοίωσης αναπτύσσονται, αυτή η αίσθηση γίνεται όλο και πιο έντονη. Για ακόμα μια φορά εμφανίζεται στιβαρός ο διαχωρισμός ανάμεσα στο πνεύμα, το οποίο αποκτά και πάλι την υπερφυσική/ μεταφυσική του αξία και το σώμα, το οποίο ως μεμπτό παραμένει δέσμιο του υλικού κόσμου.

Επιπλέον τα όρια μεταξύ προσωπικού και δημόσιου εξαλείφονται. Οι διαρκώς συνδεδεμένες μηχανές και τα διαρκώς συνδεδεμένα σώματα, είναι διάτρητα, είναι διαρκώς εκτεθειμένα. Οι πληροφορίες είναι εκεί για να τις μοιράζεσαι και ο ψηφιακός εαυτός είναι εκεί για να αλληλοεπιδρά. Η έννοια της σιωπής ή της απουσίας δεν υφίσταται. Όντας οι γυναίκες τα κατεξοχήν αντικείμενα θέασης όπως αναφέραμε και παραπάνω, βρίσκονται σε ακόμα πιο δυσχερή θέση μέσα στο διαδίκτυο, ένα πεδίο όπου το βλέμμα είναι ο βασικός διαχειριστής της αξίας . Κατ’ αρχάς, γιατί καλούνται διαρκώς να φαίνονται, να επιτελούν το ρόλο της διαθέσιμης και της έτοιμης για κοινωνικοποίηση. Είναι σχεδόν υποχρεωμένες να δημοσιοποιούν το πώς πέρασαν το προηγούμενο βράδυ, το τι κάνουν τη στιγμή εκείνη αλλά και το πώς νοιώθουν -πάντα με τη συνοδεία του αντίστοιχου emoticοn. Στα προσωπικά προφίλ ανεβαίνουν φωτογραφίες οι οποίες είναι “οι πετυχημένες”, σε φανταχτερά μέρη διασκέδασης, τραβηγμένες από τη σωστή γωνία για να μοιάζουν πιο θηλυκές, για να ταιριάζουν στο γυναικείο πρότυπο ομορφιάς. Και αν κάτι δεν πάει καλά, υπάρχει το photoshop, το οποίο έχει μετατραπεί σε εργαλείο ευρείας χρήσης.

Όπως είχαμε αναφέρει και στην προηγούμενη εκδήλωση, στις αρχές των 90s ο χώρος του διαδικτύου θεωρήθηκε ντε φάκτο απελευθερωτικός και φιλικός προς το φεμινιστικό κίνημα, όντας ακόμα στις αρχές του. Οι κυβερνοφεμινίστριες υποστήριξαν με μεγάλο ενθουσιασμό ότι λόγω της ανωνυμίας και της αορατότητας του φύλου ή της φυλής, μπορούν να ξεπεραστούν οι σεξιστικές διακρίσεις και τα προβλήματα που μια γυναίκα λόγω του φύλου της αντιμετωπίζει καθημερινά. Δεν μπορούμε να αμφισβητήσουμε το ότι αυτή η ελευθερία επιλογής προσωπικότητας τόσο στα social media όσο και στα video games έδωσε σε πολλούς το περιθώριο πειραματισμού πάνω σε queer ή και γυναικεία πρότυπα, όπως και τη δυνατότητα δημιουργίας ασφαλών χώρων έκφρασης και ανταλλαγής απόψεων. Όμως δεν μπορούμε να παραβλέψουμε το γεγονός του ότι τα πρότυπα που επικράτησαν δεν είναι αυτά των πραγματικών γυναικών με ατέλειες αλλά το πρότυπο της γυναίκας τύπου Lara Croft και της σέξι γυναίκας cyborg αφού όπως έχουμε πει, τα πρότυπα που υπάρχουν στις κοινωνίες αναπαρίστανται μέσα στα βιντεοπαιχνίδια και εν γένει στον ψηφιακό κόσμο. Όπως επίσης δεν μπορούμε να παραβλέψουμε το γεγονός ότι αυτή η ανωνυμία λειτουργεί και τούμπαλιν, θυμούμενες το τι συνέβη στις γυναίκες που προσπάθησαν να αναδείξουν αυτό το ζήτημα σε μια καθόλου μακρινή εποχή. Το 2011-2012, η Annita Sarkeesian, καναδή φεμινίστρια και η Zoe Quinn, game developer, με τη δημοσιοποίηση κάποιων βίντεο και τη δημιουργία ενός παιχνιδιού έθιξαν το ζήτημα του σεξισμού στα video games με αποτέλεσμα να δεχτούν επιθέσεις μέσα από το ίντερνετ, ενάντια της πραγματικής και ψηφιακής της ζωής. Τα τηλέφωνά τους και οι διευθύνσεις του διέρρευσαν μέσα στα δίκτυα, τα προφίλ τους παραβιάστηκαν και κλάπηκαν προσωπικά βίντεο, ακολούθησαν απειλές σωματικής βίας, βιασμού και απειλές κατά της ζωής τους. Κάπως έτσι, ωμά και απαράλλακτα, έγινε ξεκάθαρο το ποια οφείλει να είναι η θέση της γυναίκας στο ίντερνετ και ποιο είναι το διαδικτυακό της πρότυπο που θα κυριαρχεί.

_Συνοψίζοντας

Αυτή είναι η νέα κανονικότητα που διαμορφώνεται. Σώματα μηχανοποιημένα, ντοπαρισμένα, κατακερματισμένα. Σώματα που πασχίζουν να ακολουθήσουν τους παραγωγικούς ρυθμούς της μηχανής, που εξαντλούνται από την προσπάθεια και ταυτόχρονα αγωνιούν να παραμείνουν νέα. Που ενοχοποιούν και θεοποιούν τις επιθυμίες τους, αυτοελέγχονται, φοβούνται να βιώσουν τα πάνω κάτω της ζωής γιατί έχουν μάθει να διατηρούν σταθερές τις μετρήσεις τους. Σταθερή διάθεση, σταθερές τιμές των εξετάσεων, σταθερή κοινωνικότητα, σταθερή απόδοση. Που καλύπτουν το αδύνατο αυτής της επιδίωξης μπαίνοντας σε παράλληλους, ψηφιακούς κόσμους όπου μπορούν να φαίνονται όπως θέλουν, όπου θέλουν αυτό που φαίνεται σωστό, όπου κανένας δε γερνάει και κανένας δεν πεθαίνει.

Αυτή είναι η νέα κανονικότητα, που μεγάλο της κομμάτι παραμένει ακόμα αχαρτογράφητο. Και είναι πολύ σημαντικό για μας να την αναγνωρίσουμε και να καταλάβουμε πώς λειτουργεί, αν δε θέλουμε να γίνουμε ακόμα μια ταυτότητα προς κατανάλωση σε αυτόν τον τόσο θεαματικό κόσμο. Και αν θέλουμε να προστατέψουμε τα σώματά μας, ως γυναίκες και ως εργάτριες, και ως περίεργοι/ες που μετράνε στα σοβαρά την υλικότητά τους, εκτιμάνε τα σώματά τους και μαθαίνουν να τα προστατεύουν από ύπουλες μεσολαβήσεις και από φανταχτερές ψευδαισθήσεις. Το πώς γίνεται αυτό έχει τόσες απαντήσεις όσες και οι ατομικές και συλλογικές μάχες που δίνονται καθημερινά. Κι εμείς έχουμε κάνει κάποιες πρώτες σκέψεις προς αυτής την κατεύθυνση, επηρεασμένες από τα βιώματά μας ως γυναίκες και από την ταξική μας μνήμη.

Μερικά βασικά σχόλια για το παρόν / Αρκετά φαντάσματα από το παρελθόν

_Το να μιλάς από το περιθώριο

Στον αψεγάδιαστο και αποδοτικότατο αυτό κόσμο του νέου τεχνολογικού παραδείγματος -όπως έχουμε υποστηρίξει αρκετές φορές στο παρελθόν ως συνέλευση- ο άνθρωπος με το ατελές και φθαρτό του σώμα χρίζεται μοναδικός παραγωγός και διαχειριστής της μνήμης. Είναι μια τελεία μέσα στο χώρο και στο χρόνο που, θέλοντας και μη, λειτουργεί ως δέκτης και πομπός πληροφοριών. Ο τρόπος που αντιμετωπίζουμε και υπερασπιζόμαστε το σώμα μας στο πλαίσιο της σύγχρονης βιοεξουσίας καθορίζεται από αυτό που λέγεται ταξική μνήμη, συνείδηση και γνώση εντοπισμένη, τοποθετημένη και σωματοποιημένη. Όση σαγήνη κι αν περιλαμβάνουν οι θεωρίες περί ανθρώπων-cyborg ή η λογική συνεχούς αναβάθμισης/τροποποίησης του ανθρώπινου σώματος, αυτή ακριβώς η κινούμενη σκέψη είναι το βασικό εργαλείο της κριτικής για την υπεράσπιση του σώματος και για τη διεκδίκηση των σημερινών θέσεων μάχης. Στα πλαίσια λοιπόν αυτής φαίνεται ότι υπάρχουν δύο οπτικές της γενικευμένης και βίαιης επιβολής στα σώματα. Από τη μία αυτή η νέα κανονικότητα που περιγράψαμε κι από την άλλη η αθέατη πλευρά της σύγχρονης καταπίεσης, η οποία μοιάζει να ανήκει στο παρελθόν ως κάτι το ξεπερασμένο. Μιλώντας για τις έμφυλες σχέσεις είναι αδύνατο κανείς να μη λαμβάνει υπόψη πως λειτουργεί ο κόσμος των εμπορευμάτων, ένας κόσμος που δομείται και θρέφεται από ταξικούς και κοινωνικούς διαχωρισμούς. Το φύλο από μόνο του επομένως αποδεικνύεται ανεπαρκές εργαλείο κατανόησης, καθώς τα σώματα μας υφίστανται καθημερινά μια σύνθεση διαφορετικών μορφών καταπίεσης φυλετικής, κοινωνικής, θρησκευτικής. Έχει λοιπόν σημασία για μας το να αποφύγουμε την όποια βολονταριστική αφήγηση εντός της πρωτοκοσμικής γυάλας και να ανασυνθέσουμε τα κατακερματισμένα κομμάτια της τάξης μας, ειδικά όταν μιλάμε για την υπεράσπιση των σωμάτων μας.

Το να μιλάμε σαν γυναίκες στο περιθώριο της από τα πάνω παγιωμένης κουλτούρας, το να κοιτάμε έξω από την οποιαδήποτε προνομιακή ταυτότητα, δεν προκύπτει μόνο ως βιωματική εμπειρία αλλά αποτελεί ταυτόχρονα πεδίο επιλογής, όχι για λόγους αδυναμίας ή θυματοποίησης, αλλά για λόγους συνείδησης της τάξης μας. Το να αντιλαμβανόμαστε ποιοι/ες τραβάνε τα ίδια ζόρια, στην οικογένεια, το σχολείο, τη δουλειά, το δρόμο, μας κάνει να βλέπουμε πιο μακριά από το τώρα και το “εγώ”, να βλέπουμε το “εμείς» μέσα σε αυτήν τη φαινομενικά δυσνόητη πραγματικότητα των νέων τεχνολογιών που φαντάζει σαν κόσμος δύο ταχυτήτων.

_Ο αγώνας για ισότητα στην εκμετάλλευση

Ξεκινήσαμε τη σημερινή κουβέντα από το γεγονός ότι η πιο επισταμένη χρήση και αφομοίωση των νέων μέσων από τις γυναίκες -όπως υποστήριζαν οι θεωρητικές εκπρόσωποι του άυλου φεμινισμού- μόνο την απελευθέρωση και επίτευξη ισότητας δεν κατάφερε.

Αντίθετα ήταν και παραμένει μακριά από τον υλικό κόσμο και τα ίδια τα σώματά μας γιατί προσιδιάζει σε αυτό που η Silvia Federici και ο George Caffentzis περιγράφουν ως καπιταλιστική ουτοπία: “έναν κόσμο με δουλειά χωρίς μισθό, όπου εργασία και καταπίεση αποτελούν ανταμοιβή από μόνες τους”. Βέβαια, αρκεί να μιλάει κανείς από μια προνομιούχο θέση για να μην αντιλαμβάνεται ότι αυτή η αποδόμηση του σώματος, του παρελθόντος και των ταξικών χαρακτηριστικών εξυπηρετεί απλώς έναν εκσυγχρονισμό της εργατικής τάξης που προσφέρεται συνεχώς φρέσκια για εκμετάλλευση. Και η συνθήκη αυτή κρύβει πολύ μεγαλύτερη ένταση και βία απ’ όση μπορεί κανείς να καταλάβει από τα λογικά άλματα και κενά των τεχνολατρικών φαντασιώσεων. Με λίγα λόγια, οι ίσες ευκαιρίες μέσα από την εξοικείωση με τα νέα μέσα, πολύ συχνά, δεν είναι παρά άνισα δικαιώματα σε ένα κόσμο ταξικής ανισότητας.

_Η μία πλευρά γυναικείας υποτίμησης στο νέο τεχνολογικό παράδειγμα

Από τις μηχανές πολέμου και τις θερμικές κάμερες των συνόρων μέχρι τα social media, οι νέες τεχνολογίες δεν πρόκειται πότε να είναι ουδέτερες αλλά έμφυλα και ταξικά προσδιορισμένες. Τόσο ο μεταφορντισμός όσο και οι κυβερνοτεχνολογίες κι αντίστοιχα οι μεταβολές στις έμφυλες σχέσεις δεν αποτελούν διαχωρισμό από τη σχέση εργασία-κεφάλαιο αλλά επέκταση και παράγωγο ταξικών σχέσεων που στηρίζονται στη μεθοδευμένη υποτίμηση του προλεταριάτου. Με χίλιους τρόπους τα σώματά μας μέσα στο νέο τεχνολογικό παράδειγμα βρίσκονται στο στόχαστρο. Οι νέες μηχανές στην υπηρεσία του εμπορεύματος, είναι το πρότυπο παραγωγικότητας, τελειότητας, λειτουργικότητας. Για όσους/ες έχουν πρόσβαση σε αυτές αυτή είναι η νέα ανάγκη του κεφαλαίου στην οποία επιβάλλεται όχι μόνο να προσαρμοστούν και να υπακούσουν αλλά και να αγαπήσουν.

Ο πόλεμος ενάντια στο γραπτό και οπτικοακουστικό εργοστάσιο μνήμης, ενάντια στις κοινωνικές σχέσεις αναπαραγωγής και κυκλοφορίας για μια άλλη μνήμη είναι μια διαδικασία εξαιρετικά αποφασιστική.

έγραφε ο Renato Curcio στα 80’s. Μέρος αυτού πολέμου για την υπεράσπισης αυτής της “άλλης μνήμης”, της προλεταριακής στο σήμερα είναι με λίγα λόγια η κριτική και η διαλεκτική διαχείριση των νέων μέσων. Το πρότυπο της γυναίκας cyborg, τόσο με τη φανταστική περιγραφή της Χάραγουει αλλά με τα χαρακτηριστικά που περιγράψαμε πιο πάνω αποτελεί ένα νέο κοσμοείδωλο που έχει έρθει για να απορρίψει τις οδυνηρές εντάσεις και ατέλειες του υλικού κόσμου. Αυτή είναι η σύγχρονη βαρβαρότητα με τα διάφορα πρόσωπα και προσωπεία της, προσανατολισμένη στο μελλοντικό τεχνολογικό/ πολιτισμικό όραμα με την οποία είμαστε αντιμέτωπες.

_Οι αόρατες αυτής της κοινωνίας

Από την άλλη πλευρά, ο σεξισμός και η έμφυλη βία συνεχίζουν να υπάρχουν στον υλικό κόσμο με την παραδοσιακή τους μορφή. Δε γίνεται με κανένα τρόπο να μιλάμε για το νέο αυτό παράδειγμα κοινωνικών, ταξικών και έμφυλων καταναγκασμών και να μη συμπεριλαμβάνουμε εκείνα τα κομμάτια της τάξης μας που συνεχίζουν να υποτιμώνται με την ίδια ένταση και ωμότητα. Γιατί όσο θεωρούμε το σεξισμό και την αντικειμενοποίηση των γυναικείων σωμάτων ως κάτι ξεπερασμένο, τόσο αυτή η υποτίμηση θα συνεχίσει να παραμένει αόρατη και το ίδιο παραγωγική για τα αφεντικά. Γιατί η επέλαση της τεχνολογίας στα σώματά μας όπως περιγράφηκε, αφορά σε ένα τεχνολογικό άλμα -συνυφασμένο με το αντίστοιχο βιοτικό επίπεδο-που στηρίζεται στις πλάτες κάποιων “άλλων” γυναικών εργατριών που έχουν σάρκα και οστά και μνήμη, τόσο καλά χαραγμένη πάνω τους, που δεν τους επιτρέπει την αποδόμηση του σώματος και της ιστορίας του. Αυτή η μνήμη είναι να ξέρεις τι θα πει καταπίεση σε κάθε πτυχή της καθημερινότητας. Να αντιμετωπίζεις μισογύνικα σχόλια στο δρόμο, να καλλωπίζεσαι και να ντύνεσαι θηλυκά όχι όμως πρόστυχα για να μην προκαλείς, να είσαι στη δουλειά σου παραγωγική σαν ρομπότ μα συνάμα σεξουαλικά διαθέσιμη. Είναι να σερβίρεις με το χαμόγελο που καλύπτει την απέχθεια, να αποφεύγεις χαριτωμένα τα σιχαμερά αντρικά βλέμματα και σχόλια, να μένεις άνεργη εξαιτίας εγκυμοσύνης ή εξαιτίας των σεξουαλικών σου προτιμήσεων, να βλέπεις λόγω της εργασίας σου τα άκρα, το πρόσωπο και τη διάπλαση του σώματός σου με τον καιρό να αλλάζουν. Να μισείς το σώμα σου γιατί το κοιτάς με τα μάτια των άλλων, σαν θέαμα, αντικείμενο, κατακερματισμένη μηχανή ή σαν παρέκκλιση.

Έχει σημασία, όταν μιλάμε για το φύλο, να συμπεριλαμβάνουμε και τις γυναίκες αυτές που δεν έχουν πρόσβαση στον μαγικό κόσμο των νέων τεχνολογικών μέσων. Αυτή η σκόπιμα αθέατη και υποτιμημένη πλευρά της κοινωνίας σε περιόδους κρίσης, μείωσης της κατανάλωσης και διαφορετικής οργάνωσης της εργασίας σε παγκόσμια κλίμακα, αναλαμβάνει τους πατροπαράδοτους ρόλους (σύζυγος-μητέρα-νοικοκυρά) του πατριαρχικού μοντέλου ⁸. Οι αντιθέσεις γύρω από “την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης”, όπως το έθεταν οι Ιταλίδες αυτόνομες φεμινίστριες (που οι ορθόδοξοι μαρξιστές αγνοούσαν και σε μεγάλο βαθμό αγνοούν ακόμα) συνεχίζουν να υπάρχουν. Με βάση δε την κατάτμηση εργασίας στα δυτικά κράτη, τους ρόλους αυτούς ήρθαν να αναλάβουν σε μεγάλο βαθμό οι “αόρατες” μετανάστριες-εργάτριες. Η φροντίδα των παιδιών και των ηλικιωμένων, η οικιακή εργασία, η σεξουαλική ικανοποίηση δεν έγιναν διακύβευμα μοιράσματος και ισότητας όπως απαιτούσαν τα κινήματα των ’60s και των ’70s. Αντίθετα έγιναν τυπικοί θεσμοί μεταφυσικού συντάγματος, έγιναν εμπορεύματα και οι πιο υποτιμημένες γυναίκες προλετάριες, από τους τομείς παραγωγής των νέων τεχνολογικών gadgets μέχρι το trafficking στην ελληνική επικράτεια και τις παρένθετες μητέρες του τρίτου κόσμου που νοικιάζουν τις μήτρες τους στις πρωτοκοσμικές, συνιστούν το υποτιμημένο κομμάτι της τάξης μας, που καλείται να καλύψει τις ανάγκες αυτές του δυτικού, πολιτισμένου και τεχνολογικά εξελιγμένου πρώτου κόσμου.

_Θέσεις μάχης στο σήμερα

Αυτό είναι το πιο υλικό παράδειγμα της ταξικής και έμφυλης υποτίμησης στο σήμερα που σε συνδυασμό με το επιβεβλημένο πρότυπο της γυναίκας cyborg ορίζουν την πραγματικότητα των δύο ταχυτήτων που περιγράψαμε σε αυτήν την εκδήλωση. Είτε στο παλιό είτε στο νέο παράδειγμα στοχοποίησης των σωμάτων μας, το να μην ξεχνάμε ότι μιλάμε από ταξική σκοπιά είναι αυτό που θεωρούμε εξαιρετικά σημαντικό. Είναι το ζωτικό στοιχείο που επιβίωσε ακόμη και στις πιο ισχυρά πατριαρχικές κοινωνίες. Αποτελεί τη βάση της ύπαρξης, της ισχύος και της κοινωνικοποιητικής αξίας εκείνου που η σύγχρονη ορολογία θα ονόμαζε “δίκτυο γυναικών”. Ένας γυναικείος κόσμος συντροφικών σχέσεων που πάντα απορριπτόταν σαν ανάξιος λόγου αλλά και εξαιρετικά επίφοβος, ένας κόσμος που πέτυχε μερικές από τις μεγαλύτερες νίκες στην ιστορία των γυναικείων κινημάτων. Από τις γυναίκες στην παρισινή κομμούνα, μέχρι τις εξεγερμένες ζαπατίστριες, μέσα από το φεμινιστικό ζήτημα γεννήθηκαν και γεννιούνται τρόποι να μαχόμαστε και να φτιάχνουμε απελευθερωμένα εδάφη, ριζοσπαστικοποιώντας συχνά εκ νέου και τις ευρύτερες ταξικές διεκδικήσεις. Αυτές οι σχέσεις, οι νίκες και οι ήττες του παρελθόντος, η βιωματική εμπειρία και η συνείδηση της έμφυλης υποτίμησης, των αρνήσεων και της τάξης μας είναι τα εργαλεία μας και τα οδοφράγματα στη συνεχή πάλη υπεράσπισης των σωμάτων μας.