Κείμενο που προέρχεται από το βιβλίο Η Κοινωνική Σημασία του Σύγχρονου Δράματος (1914). Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα The Anarchist Library. Μετάφραση Δημήτρης Πλαστήρας.
Ο Δρ. Thomas Stockmann έχει προσληφθεί στη θέση του ιατρικού συμβούλου της διοίκησης των «Λουτρών», την βασική πηγή εισοδήματος στην πόλη καταγωγής του.
Είναι ένας τίμιος άνθρωπος με υψηλά ιδανικά, ο Δρ. Stockmann επιστρέφει στο σπίτι του μετά από πολλά χρόνια απουσίας, γεμάτος από το πνεύμα της δημιουργικότητας και της προοδευτικής καινοτομίας. Όπως λέει στον αδερφό του Peter, το δήμαρχο της πόλης, «Είμαι τόσο ευτυχισμένος και ικανοποιημένος. Αισθάνομαι τόσο απίστευτα χαρούμενος στο μέσο όλης αυτής της ανάπτυξης, που γεννά ζωή. Στη τελική, τι θαυμάσια εποχή για να ζει κανείς. Είναι σα να αναβλύζει ένας νέος κόσμος γύρω μας».
«Δήμαρχος: Έτσι πιστεύεις στ’ αλήθεια;
Δρ, Stockmann: Μα φυσικά, δεν μπορείς να το δεις τόσο καθαρά όσο εγώ. Πέρασες όλη σου τη ζωή σ’ αυτό το μέρος, και έτσι οι αισθήσεις σου έχουν θαμπώσει. Εγώ όμως, που έζησα σε εκείνη τη μικρή τρύπα στο βορρά όλα αυτά τα χρόνια, που μόλις και μπορούσα να δω μια ψυχή να μου πει μια ενδιαφέρουσα κουβέντα – όλα αυτά με επηρεάζουν σαν να μεταφέρθηκα στο κέντρο μιας πολύβοης πόλης – ξέρω πολύ καλά πως οι συνθήκες της ζωής είναι περιορισμένες σε σχέση σε πολλές άλλες πόλεις. Εδώ όμως υπάρχει ζωή, ανάπτυξη, άπειρα πράγματα για να εργαστείς και να παλέψεις· και αυτό είναι το βασικό»
Με αυτό το πνεύμα είναι που ο Δρ. Stockmann ξεκινά το έργο του. Μετά από δύο χρόνια προσεκτικής μελέτης, ανακαλύπτει πως τα Λουτρά είναι χτισμένα πάνω σε ένα βάλτο, γεμάτο από νοσογόνα μικρόβια, και πως οι άνθρωποι που τα επισκέπτονται για την υγεία τους θα μολυνθούν με πυρετό.
Ο Thomas Stockmann είναι ένας γιατρός με συνείδηση. Αγαπά την πόλη που γεννήθηκε, αλλά αγαπά το συνάνθρωπό του περισσότερο. Θεωρεί καθήκον του να μεταφέρει την ανακάλυψη του στην υψηλότερη αρχή της πόλης, το Δήμαρχο, τον αδερφό του, τον Peter Stockmann.
Ο Δρ. Stockmann είναι πράγματι ιδεαλιστής· αλλιώς θα γνώρισε πως μέσα στον αξιωματούχο ο άνθρωπος συχνά χάνεται. Επιπλέον, ο Peter Stockmann είναι επίσης ο πρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου και ένας από τους μεγαλύτερους μετόχους στα Λουτρά. Επαρκής λόγος για να επιπλήξει τον παράτολμο γιατρό αδερφό του ως επικίνδυνο άνθρωπο:
«Δήμαρχος: Σε κάθε περίπτωση, έχεις μια έμφυτη τάση για να κάνεις το δικό σου. Και αυτό σε μια καλά οργανωμένη κοινότητα είναι σχεδόν το ίδιο επικίνδυνο. Το άτομο πρέπει να υποτάσσει τον εαυτό του στο σύνολο της κοινότητας, ή, για να το πω πιο σωστά, να σκύψει μπροστά στην εξουσία που προσέχει την ευημερία όλων»
Αλλά ο Γιατρός δεν είναι μπερδεμένος: ο Peter είναι αξιωματούχος· δεν ενδιαφέρεται για ιδανικά. Υπάρχει όμως ο τύπος – δηλαδή το μέσο για το στόχο του! Το προσωπικό του Λαϊκού Κήρυκα – οι Hovstad, Billings και Aslaksen, είναι βαθιά εντυπωσιασμένοι από την ανακάλυψη του Γιατρού. Με το ένα μάτι σε μια καλή ιστορία και το άλλο στις πολιτικές ευκαιρίες θέτουν αμέσως το Λαϊκό Κήρυκα στη διάθεση του Thomas Stockmann. Ο Hovstad βλέπει μεγάλες δυνατότητες για μια βαθιά ριζοσπαστική αλλαγή για ολόκληρη τη ζωή της κοινότητας
«Hovstad: Σε εσάς, ως γιατρό και άνθρωπο της επιστήμης, αυτή η επιχείρηση με το υδραγωγείο είναι ένα μεμονωμένο γεγονός. Πιστεύω πως δεν αντιλαμβάνεστε πως πολλά άλλα πράγματα συνδέονται με αυτή…. Ο βάλτος που όλη η κοινωνική μας ζωή στέκεται και σαπίζει μέσα του…. Πιστεύω ένας δημοσιογράφος έχει μια τεράστια ευθύνη όταν αμελεί μια ευκαιρία για να βοηθήσει τις μάζες, τους φτωχούς, τους καταπιεσμένους. Ξέρω πολύ καλά πως οι ανώτερες τάξεις θα το αποκαλέσουν αυτό υποκίνηση του λαού, και ούτω καθ’ εξής, αλλά ας κάνουν ότι θέλουν, αν η συνείδησή μου παραμείνει καθαρή».
Ο Aslaksen, ο εκδότης του Λαϊκού Κήρυκα, πρόεδρος του Συνδέσμου Μικροϊδιοκτητών, και μέλος του Αντιαλκοολικού Συνδέσμου, έχει, όπως ο Hovstad, ανοιχτά μάτια για κέρδος. Βεβαιώνει το Γιατρό για την ολόθερμη συνεργασία του, ιδιαίτερα τονίζοντας πως, «Δε θα σας κάνει κακό να μς έχετε εμάς, τη μεσαία τάξη να σας στηρίζουν. Πλέον είμαστε μια συμπαγής πλειοψηφία στη πόλη – όταν το αποφασίσζουμε. Και είναι πάντοτε καλό να έχεις την πλειοψηφία στο μαζί σου Γιατρέ…. Και έτσι πιστεύω δεν θα ήταν άστοχο να κάνουμε ένα είδος διαμαρτυρίας…. Φυσικά με μεγάλη προσοχή, Γιατρέ. Είμαι πάντοτε υπέρ της μετριοπάθειας· γιατί η μετριοπάθεια είναι η πρώτη αξία του πολίτη – αυτά τουλάχιστον είναι οι απόψεις μου».
Αλήθεια, ο Δρ. Stockmann είναι ιδεαλιστής· αλλιώς δεν θα είχε τόσο μεγάλη πίστη στο προσωπικό του Λαϊκού Κήρυκα, που αγαπάνε τόσο πολύ το λαό που τον ταΐζουν συνεχώς με βαρύγδουπες φράσεις δημοκρατικών αρχών και για την ευγενή λειτουργία του τύπου, ενώ του αδειάζουν τις τσέπες.
Αυτό φαίνεται με τα λόγια του ίδιου του Hovstad, όταν η Petra, η κόρη του Δρ. Stockmann, επιστρέφει ένα ρομαντικό μυθιστόρημα που θα μετέφραζε για το Λαϊκό Κήρυκα: «Δεν μπορεί να μπει αυτό στο Λαϊκό Κήρυκα», λέει στον Hovstad, «είναι εντελώς αντίθετο με τις απόψεις σου».
«Hovstad: Ναι μα για χάρη του σκοπού –
Petra: Δεν με κατάλαβες ακόμη. Είναι για μια υπερφυσική δύναμη που προσέχει τους λεγόμενους καλούς ανθρώπους εδώ πάνω στη γή, και γυρίζει όλα τα πράγματα προς όφελός τους στο τέλος, και όλοι οι κακοί άνθρωποι τιμωρούνται.
Hovstad: Ναι, αλλά αυτό είναι εντάξει. Είναι ακριβώς αυτό που αρέσει στο κοινό.
Petra: Και θα δώσεις στο κοινό ένα τέτοιο πράγμα; Γιατί, όταν εσύ ο ίδιος δεν πιστεύεις σε ούτε μια λέξη από αυτές. Ξέρεις πολύ καλά πως τα πράγματα δεν είναι έτσι.
Hovstad: Έχεις δίκιο· αλλά ένας αρχισυντάκτης δεν μπορεί να κάνει πάντοτε αυτό που θέλει. Συχνά πρέπει να υποχωρεί στη κοινή γνώμη σε μικρά θέματα. Εν τέλει, η πολιτική είναι το κύριο πράγμα στη ζωή – τουλάχιστον για μια εφημερίδα· και αν θέλω να με ακολουθήσουν οι άνθρωποι στο μονοπάτι προς την χειραφέτηση και στην πρόοδο, δεν πρέπει να τους τρομάξω. Αν βρουν μια τέτοια ηθικολογική ιστορία στο κελάρι, είναι πολύ πιο πρόθυμοι να αντέξουν αυτό που είναι τυπωμένο από πάνω – αισθάνονται ασφαλέστεροι».
Οι συντάκτες του είδους του Hovstad σπάνια γράφουν τις πραγματικές τους γνώμες. Δεν μπορούν να επιτρέψουν το να «τρομάξουν» τους αναγνώστες τους. Συνήθως υποκλίνονται στη πιο ανενημέρωτη και χυδαία δημόσια γνώμη· δεν θέτουν τον εαυτό τους απέναντι στην θεσμοθετημένη εξουσία. Έτσι ο Λαϊκός Κήρυκας εγκαταλείπει το «σπουδαιότερο άνδρα» στη πόλη όταν μαθαίνει πως ο Δήμαρχος και οι επιφανείς πολίτες είναι αποφασισμένοι πως η αλήθεια θα αποσιωπηθεί. Ο Δήμαρχος αποκηρύσσει την «επανάσταση» του αδερφού του:
«Δήμαρχος: Ο λαός δεν χρειάζεται νέες ιδέες. Ο λαός εξασφαλίζεται καλύτερα από τις παλιές καθιερωμένες ιδέες που έχουν ήδη…. Ως αξιωματούχος, δεν έχει δικαίωμα σε οποιαδήποτε προσωπική πεποίθηση
Δρ. Stockmann: Η πηγή είναι δηλητηριασμένη, άνθρωπέ μου! Είσαι τρελός; Ζούμε διακινώντας βρωμιά και σκουπίδια. Το σύνολο της αναπτυσσόμενης κοινωνικής μας ζωής είναι ριζωμένη σε ένα ψέμα!
Δήμαρχος: Κούφιες φαντασιοπληξίες – ή κάτι χειρότερο. Ο άνθρωπος που κάνει τόσο προσβλητικούς υπαινιγμούς εναντίον στην ίδια του τη πατρίδα πρέπει να είναι εχθρός του λαού.
Δρ. Stockmann: Και πρέπει να υποστώ μια τέτοια συμπεριφορά. Στο ίδιο μου το σπίτι, Katrine! Τι πιστεύεις για αυτό;
Κα. Stockmann: Πραγματικά είναι ντροπή και προσβολή, Thomas – …. Αλλά, στο τέλος, ο αδερφός σου έχει την εξουσία-
Δρ. Stockmann: Ναι, αλλά έχω δίκιο!
Κα. Stockmann: Α, ναι, δίκιο, δίκιο! Τι ωφελεί να έχεις δίκιο αν δεν έχεις δύναμη;
Δρ. Stockmann: Τι! Δεν αξίζει σε μια ελεύθερη κοινωνία να έχεις το δίκιο με το μέρος σου; Είσαι παράλογη, Katrine. Και πέρα από αυτό, δεν έχω τον ελεύθερο και ανεξάρτητο τύπο με το μέρος μου; Την συμπαγή πλειοψηφία με το μέρος μου; Αυτό είναι αρκετή δύναμη, νομίζω!»
Η Katrine Stockmann είναι σοφότερη από τον άντρα της. Γιατί εκείνος που δεν έχει δύναμη δεν χρειάζεται να ελπίζει σε κανένα δίκιο. Ο καλός Γιατρός πρέπει να πιει το πικρό ποτήρι μέχρι τη τελευταία σταγόνα πριν αντιληφθεί τη σοφία της γυναίκας του.
Με την απειλή των αρχών και αποκηρυγμένος από το Λαϊκό Κήρυκα, ο Δρ. Stockmann προσπαθεί να εξασφαλίσει μια αίθουσα στην οποία θα οργανώσει μια δημόσια συγκέντρωση. Γεννημένος ελεύθερος πολίτης πιστεύει στο Σύνταγμα και τις εγγυήσεις του· είναι αποφασισμένος να εξασκήσει το δικαίωμα του στην ελεύθερη έκφραση. Αλλά όπως και τόσοι πολλοί άλλοι, ακόμη και οι πιο προηγμένοι προοδευτικοί τυφλωμένοι από το φάντασμα των συνταγματικών δικαιωμάτων και της ελεύθερης έκφρασης, ο Δρ. Stockmann πρέπει να πληρώσει το τίμημα για την αφέλεια του. Βρίσκει κάθε αίθουσα στη πόλη κλειστή για αυτόν, μόνο ένας μοναχικός πολίτης έχει το κουράγιο να ανοίξει τις πόρτες του στο διωκόμενο Γιατρό, ο παλιός του φίλος Horster. Ο όχλος όμως τον ακολουθεί ακόμη και εκεί και τον εμποδίζει από το να μιλήσει ανακηρύσσοντας τον εχθρό του λαού. Ο Thomas Stockmann στη μάχη του με την άγνοια, την ανοησία, και τα συμφέροντα ανακαλύπτει πως «ο πιο επικίνδυνος εχθρός της αλήθειας και της ελευθερίας ανάμεσά μας είναι η συμπαγής πλειοψηφία, η αναθεματισμένη συμπαγής προοδευτική πλειοψηφία». Οι εμπειρίες του τον οδηγούν στο συμπέρασμα πως «η πλειοψηφία δεν έχει ποτέ δίκιο…. Πως είναι ένα από εκείνα τα συμβατικά ψέματα ενάντια στο οποίο ένας ελεύθερος, σώφρονας άνθρωπος πρέπει να επαναστατεί…. Η πλειοψηφία έχει δυστυχώς δύναμη – αλλά δίκιο δεν έχει».
«Hovstad: Ο άνθρωπος που θα κατάστρεφε μια ολόκληρη κοινότητα πρέπει να είναι εχθρός του λαού:
Δρ. Stockmann: Δεν έχει σημασία αν μια κοινότητα που ψεύδεται καταστράφηκε!… Θα δηλητηριάσετε ολόκληρη τη χώρα με το καιρό· θα την φέρετε σε τέτοιο σημείο που ολόκληρη η χώρα θα αξίζει να χαθεί. Και όταν φτάσουμε εκεί, λέω, από τα βάθη της καρδιάς μου: Να χαθεί η χώρα! Να χαθεί ολόκληρος ο λαός της!»
Διωγμένος από την αίθουσα, χλευασμένος και περιφρονημένος από τον όχλο, ο Δρ. Stockmann μόλις που ξεφεύγει ζωντανός, και αναζητά την ασφάλεια στο σπίτι του, μόνο για να βρει τα πάντα κατεστραμμένα εκεί. Με το καιρού τον αρνείται ο παντοπώλης, ο αρτοποιός, και ο κηροποιός. Ο σπιτονοικοκύρης του φυσικά, λυπάται πολύ για εκείνον. Οι Stockmann πλήρωναν το νοίκι του πάντοτε τακτικά, αλλά θα του κατέστρεφε τη φήμη να έχει ως νοικάρη ένα τέτοιο ορκισμένο επαναστάτη. Ο παντοπώλης λυπάται, και ο κρεοπώλης το ίδιο· αλλά δεν μπορούν να ρισκάρουν τις επιχειρήσεις τους. Τέλος το σχολικό συμβούλιο στέλνει την έκφραση της θλίψης του: η Petra είναι θαυμάσια δασκάλα και τα αγόρια των Stockmann έξοχοι μαθητές, αλλά θα μπορούσαν να μολυνθούν τα άλλα παιδιά αν οι Stockmann παρέμεναν στο σχολείο. Και ξανά ο Δρ. Stockmann παίρνει ένα ζωτικό μάθημα. Αλλά δεν θα υποταχθεί· θα είναι δυνατός.
«Δρ. Stockmann: Θα πρέπει να αφήσω να με διώξουν από το πεδίο της μάχης η κοινή γνώμη, η συμπαγής πλειοψηφία, και τέτοιες αχρειότητες; Όχι, ευχαριστώ. Επιπλέον, αυτό που θέλω είναι τόσο απλό, τόσο ξεκάθαρο και άμεσο. Θέλω να βάλω στο κεφάλι αυτών των ανόητων πως οι Προοδευτικοί είναι οι χειρότεροι εχθροί των ελεύθερων ανθρώπων· πως τα κομματικά προγράμματα στρίβουν τα λαρύγγια των νεογέννητων ζωντανών αληθειών· πως οι σκέψεις της αναγκαιότητας γυρνούν την ηθική και το δίκιο ανάποδα, μέχρι που η ζωή να είναι εντελώς απαίσια…. Δεν βλέπω κανένα άνθρωπο αρκετά ελεύθερο και γενναίο να προκαλέσει την Αλήθεια…. Ο δυνατότερος άνθρωπος είναι εκείνος που στέκεται μόνος».
Μια μαρτυρία πίστης, αλήθεια, επειδή ο Henrik Ibsen αν και αναγνωρίζεται σαν σπουδαίος δραματουργός καλλιτέχνης, παρέμεινε μόνος του στη θέση του ως επαναστάτης.
Η δραματική του τέχνη, δίχως την σπουδαία του επανάσταση απέναντι σε κάθε εξουσιαστικό θεσμό, ενάντια σε κάθε κοινωνικό και ηθικό ψέμα, ενάντια σε κάθε ίχνος σκλαβιάς, ήταν αδιανόητη. Όπως η τέχνη του θα έχανε την ανθρώπινη σημασία της, όπου η αγάπη του για αλήθεια και ελευθερία υστερούσε. Ήδη από τον Μπράντ απαιτούσε όλα ή τίποτα, δίχως ενδοτική μετριοπάθεια – δίχως συμβιβασμό οποιουδήποτε τύπου στον αγώνα για το ιδανικό. Η περήφανη ανυπακοή του, η ενθουσιώδης τόλμη του, η απόλυτη αδιαφορία του για τις συνέπειες, είναι το προσκλητήριο σάλπισμα του Henrik Ibsen, που ανακοινώνει μια νέα αυγή και τη γέννηση μιας νέας φυλής.
Πηγή: geniusloci
Leave a Reply