O Ζωρζ Παλάντ εξηγεί τι σχέση έχει ο ατομικισμός με τον πεσιμισμό
Ο αιώνας που μόλις πέρασε είναι χωρίς αμφιβολία αυτός στον οποίο ο πεσιμισμός βρήκε τους πιο πολλούς, τους πιο πλούσιους, τους πιο έντονους και τους πιο συστηματικούς του ερμηνευτές. Επιπροσθέτως, ο ατομικισμός εκφράστηκε σε αυτόν τον αιώνα με εξαιρετική ένταση από εκπροσώπους υψηλής ποιότητας.
Θα ήταν ενδιαφέρον να φέρναμε σε επαφή αυτές τις δύο μορφές σκέψης, κυρίαρχες στην εποχή μας· να θέσουμε το ερώτημα ποια είναι η λογική ή συναισθηματική σχέση που υπάρχει μεταξύ τους, και σε ποιο βαθμό ο πεσιμισμός παράγει ατομικισμό και ο ατομικισμός παράγει πεσιμισμό.
Αλλά το ερώτημα που τίθεται έτσι είναι πολύ γενικό. Υπάρχουν πολλά είδη πεσιμισμού και πολλά είδη ατομικισμού. Μεταξύ των τελευταίων υπάρχει ένας που σε καμία περίπτωση δεν συνεπάγεται πεσιμισμό, και αυτός είναι ο δογματικός ατομικισμός που βγαίνει από τη Γαλλική Επανάσταση και στον οποίο τόσοι πολλοί ηθικολόγοι, νομικοί, και πολιτικοί του αιώνα μας είναι προσαρτημένοι. Αυτός ο ατομικισμός θα μπορούσε να λάβει ως μότο του τη φράση του Βίλχελμ φον Χούμπολτ που ο Στιούαρτ Μιλλ επέλεξε ως επιγραφή του στο «Περί ελευθερίας» του: «Η μεγάλη, προεξάρχουσα αρχή, προς την οποία κάθε προηγούμενο επιχείρημα συγκλίνει, αφορά την απόλυτη και ουσιαστική σημασία της ανθρώπινης ανάπτυξης σε όλη την ποικιλομορφία της.» Οι ατομικιστές αυτού του είδους πιστεύουν ότι όλα τα ανθρώπινα άτομα μπορούν να αναπτυχθούν αρμονικά στην κοινωνία, ότι η ίδια τους η ποικιλομορφία είναι μια εγγύηση του πλούτου και της ομορφιάς του ανθρώπινου πολιτισμού.
Αυτοί οι ατομικιστές είναι ορθολογιστές. Έχουν πίστη στο λόγο, την αρχή της τάξης, της ενότητας και της αρμονίας. Είναι ιδεαλιστές: έχουν πίστη σε ένα ιδανικό κοινωνικής δικαιοσύνης. ουνιταριανής και εξισωτικής, πιστεύουν, παρά τις επιμέρους διαφορές και ανισότητες, στη βαθιά και πραγματική ενότητα του ανθρώπινου είδους. Αυτοί οι ατομικιστές είναι «ανθρωπιστές» με την έννοια που δίνει ο Στίρνερ σε αυτήν τη λέξη: σολινταριστές, σοσιαλιστές, αν πάρουμε τον τελευταίο αυτό όρο στην ευρύτερή του έννοια. Ο ατομικισμός τους στρέφεται προς τα έξω, προς την κοινωνία. Είναι ένας κοινωνικός ατομικισμός, υπό την έννοια ότι δεν διαχωρίζει το άτομο από την κοινωνία, που δεν τοποθετούν σε αντίθεση το ένα με το άλλο. Αντιθέτως, θεωρούν πάντα το άτομο ως ένα κοινωνικό στοιχείο που εναρμονίζεται με το όλο και ότι υπάρχει μόνο σε λειτουργία με το όλο. Δεν θα επιμείνουμε σε αυτόν τον ατομικισμό, ο οποίος προφανώς υπαινίσσεται έναν περισσότερο ή λιγότερο σκληρό κοινωνικό οπτιμισμό.
Ο ατομικισμός που έχουμε κατά νου εδώ είναι τελείως διαφορετικός. Αυτός ο ατομικισμός δεν είναι ένα πολιτικό, δικανικό και ηθικό δόγμα, αλλά μια ψυχολογική και ηθική στάση, μια μορφή ευαισθησίας, μια προσωπική αίσθηση της ζωής και μια προσωπική θέληση για ζωή.
Είναι αδύνατον να συγκεντρώσουμε σε έναν ορισμό όλα τα χαρακτηριστικά, όλους τους βαθμούς, όλες τις αποχρώσεις αυτής της ψυχικής διάθεσης. Θίγει έναν ειδικό τόνο σε κάθε ψυχή στην οποία γίνεται γνωστή.
Μπορούμε να πούμε ότι ως μια προσωπική αίσθηση της ζωής, ο ατομικισμός είναι το συναίσθημα της μοναδικότητας, της ατομικότητας σε ό,τι έχει διαφορικό, ιδιωτικό και αναποκάλυπτο. Ο ατομικισμός είναι μια έκκληση στην εσωτερικότητα του αισθήματος, στην ατομική έμπνευση για την αντιμετώπιση των κοινωνικών συμβάσεων και των έτοιμων ιδεών. Ο ατομικισμός υπαινίσσεται ένα αίσθημα προσωπικού αλάθητου, μια ιδέα πνευματικής και συναισθηματικής υπεροχής, εσωτερικού αριστοκρατισμού. Αμείωτης διαφοράς μεταξύ ενός εγώ και ενός άλλου, την ιδέα της μοναδικότητας. Ο ατομικισμός είναι μια επιστροφή στον εαυτό και μια βαρύτητα στον εαυτό.
Ως προσωπική θέληση για ζωή ο ατομικισμός είναι μια επιθυμία να «είσαι ο εαυτός σου,» σύμφωνα με την ευχή ενός χαρακτήρα του Ίψεν (Πέερ Γκυντ), μια επιθυμία για ανεξαρτησία και αυθεντικότητα. Ο ατομικιστικής θέλει να είναι ο δικός του κατασκευαστής, ο δικός του προμηθευτής της αλήθειας και της ψευδαίσθησης· o ο δικός του οικοδόμος της αλήθειας και της ψευδαίσθησης· ο δικός του οικοδόμος των ονείρων του· ο δικός του οικοδόμος και γκρεμιστής των ιδανικών του. Αυτή η ευχή για αυθεντικότητα μπορεί, παρεμπιπτόντως, να είναι περισσότερο ή λιγότερο ενεργητική, περισσότερο ή λιγότερο απαιτητική, περισσότερο ή λιγότερο φιλόδοξη. Περισσότερο ή λιγότερο ευτυχής, επίσης, σύμφωνα με την ποιότητα και την αξία της ατομικότητας στην αιτία, σύμφωνα με το εύρος της σκέψης και σύμφωνα με την ένταση για, τη θέλησης για, ατομική ισχύ.
Είτε ως προσωπική αίσθηση της ζωής είτε ως προσωπική θέληση για ζωή, ο ατομικισμός είναι ή τείνει να είναι αντικοινωνικός: αν δεν είναι έτσι από την αρχή, αργότερα και αναπόφευκτα γίνεται έτσι. Συναίσθημα βαθιάς μοναδικότητας του εγώ, επιθυμία για αυθεντικότητα και ανεξαρτησία, ο ατομικισμός δεν μπορεί παρά να προκαλέσει το συναίσθημα μιας σιωπηρής πάλης μεταξύ του ατομικού εαυτού και της κοινωνίας. Στην πραγματικότητα, η τάση της κάθε κοινωνίας είναι να μειώνει το αίσθημα της ατομικότητας όσο το δυνατόν περισσότερο: να μειώνει τη μοναδικότητα μέσω του κομφορμισμού, τον αυθορμητισμό μέσω της πειθαρχίας, τη στιγμιαιότητα του εαυτού μέσω της προειδοποίησης, της ειλικρίνειας του συναισθήματος μέσω της έλλειψης της ειλικρίνειας συμφυής με οποιαδήποτε κοινωνικά ορισμένη λειτουργία, την εμπιστοσύνη και υπερηφάνεια στον εαυτό μέσω της ταπείνωσης αδιαχώριστης από κάθε είδους κοινωνική εκπαίδευση. Αυτός είναι ο λόγος που ο ατομικισμός έχει κατ’ ανάγκη το συναίσθημα της σύγκρουσης μεταξύ του εγώ και του γενικού εγώ. Ο ατομικισμός γίνεται εδώ αρχή παθητικής ή ενεργητικής εσωτερικής αντίστασης, σιωπηρής ή δηλωμένης αντίθεσης στην κοινωνία, άρνηση να υποβάλει κάποιος τον εαυτό του σε αυτήν· δυσπιστία γι’ αυτήν. Στην ουσία του, ο ατομικισμός περιφρονεί και αρνείται τον κοινωνικό δεσμό. Μπορούμε να τον ορίσουμε ως θέληση για απομόνωση, μια συναισθηματική και πνευματική, θεωρητική και πρακτική δέσμευση να αποσυρθεί από την κοινωνία, αν όχι στην πραγματικότητα – ακολουθώντας τα παραδείγματα των μοναχών της Θηβαΐδας και του πιο σύγχρονου του Θορώ – τουλάχιστον στο πνεύμα και την πρόθεση, από ένα είδος εσωτερικής και εθελοντικής υποχώρησης. Αυτή η αποστασιοποίηση από την κοινωνία, αυτή η εθελοντική ηθική απομόνωση που μπορούμε να εφαρμόσουμε στην ίδια την καρδιά της κοινωνίας μπορεί να πάρει τη μορφή της αδιαφορίας και της παραίτησης καθώς και εκείνης της εξέγερσης. Μπορεί επίσης να προσλάβει τη στάση του θεατή, τη στοχαστική στάση του στοχαστή σε έναν Πύργο Ελεφάντινο. Αλλά υπάρχει πάντα σε αυτή την επίκτητη αδιαφορία, σε αυτήν την παραίτηση ή αυτήν την απομόνωση του θεατού, ένα απομεινάρι εσωτερικής εξέγερσης.
Συναίσθημα μοναδικότητας και λιγότερο ή περισσότερο ενεργητική έκφραση της θέλησης για προσωπική δύναμη· θέληση για αυθεντικότητα, θέληση για ανεξαρτησία, θέληση για ανυποταξία και εξέγερση, θέληση για απομόνωση και την απόσυρση στον εαυτό. Μερικές φορές θέληση για υπεροχή, στην ανάπτυξη της ισχύς πάνω και ενάντια σε άλλους, αλλά πάντοτε με μια επιστροφή στο εαυτό, με ένα συναίσθημα προσωπικού αλάθητου, με μια άφθαρτη εμπιστοσύνη στον εαυτό, ακόμα και στην ήττα, ακόμα και στην αποτυχία των ελπίδων και ιδανικών. Αδιαλλαξία, απρόσιτη της εσωτερικής καταδίκης, πιστότητα στον εαυτό έως το πικρό τέλος. Πιστότητα στις παρεξηγημένες ιδέες του, στην απόρθητη και απρόσβλητη θέλησή του: ο ατομικισμός είναι όλα αυτά, είτε παγκόσμια είτε στη λεπτομέρεια, αυτό το στοιχείο ή το άλλο, αυτή η απόχρωση ή αυτή που επικρατεί ανάλογα με τις περιστάσεις και την περίπτωση.
Ο ατομικισμός, κατανοημένος όπως μόλις τον εκφράσαμε, δηλαδή, ως μια εσωτερική διάθεση της ψυχής, ο ατομικισμός ως αίσθηση και θέληση δεν είναι πλέον, σαν τον ατομικισμό που μιλήσαμε παραπάνω, σαν τον πολιτικό και νομικό ατομικισμό, στραμμένος προς τα έξω και εξαρτημένος από την κοινωνική ζωή, τους περιορισμούς της, τις απαιτήσεις και υποχρεώσεις της. Είναι στραμμένος προς τα μέσα. Τοποθετείται στην αρχή ή αναζητά καταφύγιο στο τέλος στο άθραυστο και άυλο εσώτερο ον.
Το να πούμε ότι υπάρχει μια στενή ψυχολογική σχέση μεταξύ των ατομικιστικών και πεσιμιστικών ευαισθησιών σημαίνει σχεδόν να δηλώνεις το αυτονόητο. Ο πεσιμισμός προϋποθέτει έναν βασικό ατομικισμό. Προϋποθέτει αυτήν την εσωτερικότητα του συναισθήματος, αυτήν την επιστροφή στον εαυτό (σχεδόν πάντα οδυνηρή), που είναι η ουσία του ατομικισμού. Ενώ ο οπτιμισμός δεν είναι παρά μια αφηρημένη μεταφυσική θέση, ο απόηχος των δογματικών φημών, ο πεσιμισμός είναι μια αίσθηση βιωμένης ζωής· προέρχεται από τα έσω, από μια ατομική ψυχολογία. Προέρχεται από ό,τι είναι πιο οικείο σε μας: την ικανότητα να υποφέρουμε. Κυριαρχεί μεταξύ εκείνων που έχουν μοναχική φύση που ζουν αποσυρμένοι στον εαυτό τους και βλέπουν την κοινωνική ζωή ως μπελά. Καθαρόαιμοι πεσιμιστές, οι μεγάλοι καλλιτέχνες και θεωρητικοί των δεινών, έζησαν μοναχικά και σαν ξένοι εν μέσω των ανθρώπων, περιορίστηκαν στο εγώ τους σαν ένα φρούριο από το οποίο αφήνουν να πέσει ένα ειρωνικό και υπεροπτικό βλέμμα στην κοινωνία του είδους τους. Και έτσι δεν είναι τυχαίο, αλλά δυνάμει μιας στενής ψυχολογικής συσχέτισης ότι ο πεσιμισμός συνοδεύεται από μια τάση προς εγωιστική απομόνωση.
Αντίστροφα, το ατομικιστικό πνεύμα είναι σχεδόν μοιραία συνοδευμένο από πεσιμισμό. Δεν είναι η εμπειρία τόσο παλιά όσο και ο κόσμος μας που διδάσκει ότι στη φύση το άτομο θυσιάζεται για τα είδη; Ότι στην κοινωνία είναι θυσιασμένο στην ομάδα; Ο ατομικισμός φτάνει σε ένα καρτερικό ή απελπιστικό σημείωμα των αντινομιών που εγείρονται μεταξύ του ατόμου και των ειδών αφενός, και μεταξύ του ατόμου και της κοινωνίας αφετέρου.
Η ζωή αναμφίβολα θριαμβεύει διαρκώς πάνω σε αυτήν την αντινομία, και το γεγονός ότι παρόλο του ότι όλη η ανθρωπότητα εξακολουθεί να ζει μπορεί να φαίνεται ότι είναι μια αναμφισβήτητη απάντηση που απορρίπτει τόσο τον πεσιμισμό όσο και τον ατομικισμό. Αλλά αυτό δεν είναι σίγουρο. Επειδή αν η ανθρωπότητα ως είδος και ως κοινωνία καταδιώκει τη μοίρα της δίχως να ανησυχεί για τις καταγγελίες ή εξεγέρσεις των ατόμων, ο ατομικισμός δεν πεθαίνει για όλα αυτά. Πάντοτε ηττημένος, ποτέ εξημερωμένος, ενσαρκώνεται στις ψυχές ξεχωριστού διαμετρήματος, διαποτισμένος από το συναίσθημα της μοναδικότητάς τους και την ισχυρή θέλησή τους για ανεξαρτησία. Ο ατομικισμός υποχωρεί σε κάθε άτομο που πεθαίνει αφού έχει εκπληρώσει τους στόχους και έχει παραδοθεί σε δυνάμεις που είναι πέρα από αυτόν. Αλλά επιβιώνει ο ίδιος μέσω των γενεών, κερδίζοντας σε ισχύ και σαφήνεια καθώς η ανθρώπινη θέληση για ζωή εντείνεται, διευρύνεται και γίνεται εκλεπτυσμένη στην ατομική συνείδηση. Είναι επομένως επιβεβαιωμένη η διπλή συνοχή του πεσιμισμού και του ατομικισμού, άρρηκτα ενωμένοι και αλληλένδετοι.
Παρ’ όλα αυτά, είναι πιθανό ότι αυτός ο ψυχολογικός δεσμός που πιστεύουμε ότι έχουμε ανακαλύψει μεταξύ πεσιμισμού και ατομικισμού δεν είναι τίποτα παρά μια α πριόρι άποψη. Αν αντί του συλλογισμού σχετικά με τις ψυχολογικές πιθανότητες συμβουλευόμασταν την ιστορία των ιδεών του 19ου αιώνα θα δούμε ίσως ότι η σχέση των ιδεών που μόλις αναφέραμε δεν είναι ούτε τόσο απλή ούτε τόσο συνεπής όπως φαίνεται εξ αρχής. Πρέπει να διεισδύσουμε με λεπτομέρεια τις διάφορες μορφές του πεσιμισμού και του ατομικισμού και πιο στενά να αναλύσουμε τη σχέση τους αν θέλουμε να καταλήξουμε σε συγκεκριμένες ιδέες.
Mετάφραση: Αιχμή
Leave a Reply