«… και το σώμα υπάγεται, επίσης, άμεσα σ’ ένα πολιτικό πεδίο· οι συσχετισμοί εξουσίας ασκούν πάνω του άμεσο έλεγχο· το επενδύουν, το σημαδεύουν, το δαμάζουν, το βασανίζουν, το υποβάλλουν σε αναγκαστική εργασία, το υποχρεώνουν σε συμμετοχή σε τελετουργίες, απαιτούν από αυτό σήματα. Η πολιτική αυτή επένδυση του σώματος συνδέεται, χάρη σε περίπλοκες και αμοιβαϊες σχέσεις, με την οικονομική του χρησιμοποίηση· κατά μεγάλο μέρος, σαν δύναμη παραγωγής το σώμα περιβάλλεται με σχέσεις έξουσίας και κυριαρχίας· αλλά, αντίθετα, δεν είναι δυνατό να αποτελέσει δύναμη εργασίας παρά μονάχα αν ενταχθεί σ’ ένα σύστημα καθυπόταξης (όπου η ανάγκη είναι επίσης ένα πολιτικό όργανο προσεκτικά ρυθμισμένο, υπολογισμένο καί χρησιμοποιήσιμο)· το σώμα μετατρέπεται σε χρήσιμη δύναμη μόνον αν γίνει σώμα παραγωγικό και σώμα καθυποταγμένο.»
Μισέλ Φουκώ, Επιτήρηση και Τιμωρία
«… κανένας δεν μπορεί να σκεφτεί πραγματικά αν δεν κάνει αφαίρεση αυτού που εϊναι δοσμένο, αν δεν συνδέσει τα γεγονότα με τα αίτιά τους, αν δεν ελέγξει αυτά τα γεγονότα».
Χέρμπερτ Μαρκούζε, Ο μονοδιάστατος άνθρωπος
Είναι πάρα πολλά τα θέματα γύρω από την Covid-19, τα εμβόλια και το Green Pass που πάνε να κατακτήσουν την πολιτική, οικονομική και κοινωνική σφαίρα. Είναι αναπόφευκτο οι αναλύσεις να περιορίζονται σε ένα κεντρικό σημείο. Έχουμε γράψει ήδη απ’ τον Απρίλη του 2020 για το ποια ήταν η πολιτική διαχείριση της πανδημίας (1) και η κατάσταση δεν έχει αλλάξει καθόλου με το πέρασμα του χρόνου. Το καινούριο των τελευταίων μηνών είναι τα εμβόλια. Σκοπός μας εδώ δεν είναι να εμβαθύνουμε σ’ αυτό το πολύπλοκο θέμα –πειράματα, παραγωγή, πατέντες, παρενέργειες, ανάπτυξη εναλλακτικού πρωτοκόλλου θεραπείας κλπ.– μα στην ιταλική εμβολιαστική καμπάνια και την εισαγωγή του Green Pass, με τα χαρακτηριστικά της τεχνολογίας blockchain και του ευρωπαϊκού δικτύου Gateway.
Ας ξεκινήσουμε από τα βασικά σημεία.
1. Εμβολιασμός και Green Pass είναι δύο διαφορετικά πράγματα. Η επιλογή του εμβολιασμού ενάντια στον ιό Sars-Cov-2 αγγίζει ευαίσθητα και προσωπικά θέματα όπως τους αταβιστικούς φόβους της αρρώστιας και του θανάτου, στους οποίους ο καθένας απαντάει με τις δικές του, αδιαπραγμάτευτες επιλογές. Όσο και αν αυτά τα σχεδόν δύο χρόνια το σφυροκόπημα της πολιτικής και μιντιακής προπαγάνδας έχει αναγάγει σε τέχνη όλους τους δυνατούς ανθρώπινους φόβους, αυτό που αντιμετωπίζουμε εδώ είναι ένας λόγος που δεν έχει σχέση με τη σκέψη: υπάρχει ακόμα το συναίσθημα με το οποίο καθένας πρέπει να συμφιλιωθεί, και ο εμβολιασμός είναι ένας από τους δυνατούς τρόπους συμφιλίωσης. Το Green Pass είναι κάτι άλλο: ακόμα και έχοντας εμβολιαστεί μπορεί κανείς να αποφασίσει να μην το κατεβάσει και να μην το χρησιμοποιήσει. Θα επανέλθουμε πιο κάτω στην υποχρεωτικοποίησή του στην πράξη, μέσω της σύνδεσης με το πανεπιστήμιο και τη δουλειά, αλλά το βασικό θέμα είναι πως ο εμβολιασμός και το Green Pass είναι δύο ξεχωριστές πράξεις, δύο διαφορετικές αποφάσεις, στο χέρι του κάθε ανθρώπου, που η πρώτη δεν συνεπάγεται απαραίτητα τη δεύτερη.
2. Η ατομική ελευθερία δεν είναι απόλυτη: μέσα σε μια κοινότητα πρέπει να συνυπολογίζεται μαζί με τη συλλογική διάσταση, που σημαίνει ότι περιορίζεται.
Με αυτά ξεκαθαρισμένα, μένει να σκεφτούμε λογικά.
Ο ύπνος της λογικής
Υπάρχουν δύο παράγοντες που χαρακτηρίζουν τον εμβολιασμό: η ατομική προστασία και η κυκλοφορία του ιού (δηλαδή η προστασία των άλλων). Σε αυτά τα θέματα θα προσθέσουμε και άλλα βασικά σημεία.
3. Το εμβόλιο προστατεύει τον εμβολιασμένο από τη βαριά νόσηση· συνεπώς, στη θεωρία, από την εισαγωγή σε νοσοκομείο και, καλώς εχόντων των πραγμάτων, από τον θάνατο. Η τελευταία διαθέσιμη έρευνα αυτή τη στιγμή (21 Ιουλίου 2021) από το Ανώτερο Ινστιτούτο Υγείας (2) αναλύει τα χαρακτηριστικά των 127.044 συνολικά ασθενών που έχουν πεθάνει όντας θετικοί στον SARS-CoV-2 (είναι το 0,21% του πληθυσμού της Ιταλίας, σύμφωνα με τα δεδομένα της ιταλικής στατιστικής υπηρεσίας Istat): η μέση ηλικία τους είναι τα 80 χρόνια και, σε ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα από όλες τις ηλικιακές ζώνες, ο μέσος αριθμός υποκείμενων παθήσεών τους είναι 3,7. Αυτοί οι αριθμοί, σε απόσταση 16 μηνών από την αρχή της πανδημίας, επιβεβαιώνουν το δεδομένο ότι οι θάνατοι χτυπάνε τους ηλικιωμένους, κυρίως εκείνους με υποκείμενες παθήσεις, και τα νεότερα άτομα που είναι ήδη αποδυναμωμένα από παθήσεις.
4. Πολλαπλασιάζονται έρευνες και δηλώσεις που περιορίζουν την προστασία των τωρινών εμβολίων στους έξι μήνες, διάστημα μετά το οποίο η αποτελεσματικότητα σημειώνει προοδευτικά σημαντική ελάττωση. Μια μελέτη δημοσιευμένη στο Lancet και επιβεβαιωμένη από τον Λουίς Χοδάρ, αντιπρόεδρο και ιατρικό διευθυντή της Pfizer Vaccines, βεβαιώνει πως μετά από έξι μήνες η αποτελεσματικότητα των δύο δόσεων Pfizer πέφτει από το 88% στο 47% και πως «συνεπώς οι λοιμώξεις Covid-19 στα άτομα που έχουν λάβει δύο δόσεις του εμβολίου οφείλονται πιθανότατα στη μείωση της αποτελεσματικότητας και δεν προκαλούνται από τη Δέλτα ή από άλλες παραλλαγές που ξεφεύγουν από την προστασία του εμβολίου» (3): απ’ όπου και ξεκίνησε η καμπάνια για την τρίτη δόση.
5. Και τα εμβολιασμένα άτομα μπορούν να μεταδώσουν τον ιό. Προς το παρόν δεν υπάρχουν ακόμα έρευνες με οριστικούς αριθμούς αλλά η μεταδοτικότητα φαίνεται ελαττωμένη σε σχέση με τους μη εμβολιασμένους. Η έρευνα της 29 Σεπτεμβρίου από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, προδημοσιευμένη στο MedrXiv (4) –δηλαδή όχι ακόμα αξιολογημένη– φαίνεται να είναι η τελευταία και πιο πλήρης έρευνα στο θέμα: βασίζεται στην ιχνηλάτηση ενός δείγματος 95.716 περιστατικών-δεικτών και παρατηρεί μικρότερη μεταδοτικότητα ως προς τη μετάλλαξη Δέλτα κατά 65% για το Pfizer και 36% για το AstraZeneca. Από τη μία λοιπόν επιβεβαιώνεται πως τα δύο κύρια εμβόλια δεν αποτρέπουν τη μετάδοση, από την άλλη είναι ωστόσο θετικό, κυρίως για το Pfizer –πολύ λιγότερο για το AstraZeneca–, ότι μπορεί να μειώσει την κυκλοφορία του ιού. Ακόμα, η ιχνηλάτηση που έγινε απέδειξε και πως μετά από μόλις 12 εβδομάδες (λιγότερο από τρεις μήνες) δεν υπάρχει πια καμία μετρήσιμη διαφορά ανάμεσα σε εμβολιασμένους και μη εμβολιασμένους ως προς τη μετάδοση της παραλλαγής Δέλτα. Με άλλα λόγια, τα δύο εμβόλια που εξετάστηκαν προστατεύουν από τη μετάδοση μόλις για διάστημα τριών μηνών.
Η έρευνα επισημαίνει επιπλέον πως οι επαφές για τη μετάδοση έχουν γίνει «κυρίως στο εσωτερικό των οικογενειών (70%), με τους επισκέπτες των οικογενειών (10%), σε εκδηλώσεις και δραστηριότητες (10%) και στη δουλειά/στο σχολείο (10%)»: λοιπόν η μετάδοση γίνεται κατά 80% στο οικιακό περιβάλλον και μόνο κατά 20% σε δημόσιους χώρους (όπου τώρα είναι απαραίτητο το Green Pass).
Τέλος, ένα πάρα πολύ σημαντικό δεδομένο: η μεταδοτικότητα των ασυμπτωματικών. Η ιχνηλάτηση έδειξε πως, στην περίπτωση των εμβολιασμένων, η πιθανότητα μετάδοσης του ιού (παραλλαγής Δέλτα) από τους ασυμπτωματικούς είχε μειωθεί κατά 39%· συγχρόνως όμως επισημαίνεται ότι «τα ανιχνευόμενα ιικά φορτία της παραλλαγής Δέλτα μετά τον εμβολιασμό είναι παρόμοια σε εμβολιασμένα και μη εμβολιασμένα άτομα, ακόμα και αν η διάρκεια της διάδοσης του ιού μπορεί να έχει μειωθεί. Είναι επομένως αμφίβολο αν ο εμβολιασμός μπορεί να περιορίσει την εξάπλωση της Δέλτα εξίσου αποτελεσματικά με αυτήν της Άλφα (της προηγούμενης παραλλαγής, σ.τ.γ.) και αν μπορεί η μεγαλύτερη πιθανότητα μετάδοσης να εξηγήσει την πολύ γρήγορη παγκόσμια διασπορά της Δέλτα παρ’ όλη την αυξανόμενη εμβολιαστική κάλυψη». Ας επαναλάβουμε πως πρόκειται για μια πρόσφατη έρευνα που περιμένει την αξιολόγηση, και άρα δεν υπάρχουν ακόμα βέβαια δεδομένα για το θέμα, όμως αναμφίβολα οι ερευνητές είναι έγκυροι και το δείγμα που εξέτασαν μεγάλο.
6. Η φυσική ανοσία προσφέρει προστασία που διαρκεί περισσότερο απ’ αυτή των εμβολίων, την οποία αποκτούν και οι ασυμπτωματικοί και αυτοί με λίγα συμπτώματα. Στις 7 Ιουλίου 2021 το Ινστιτούτο Μάριο Νέγκρι αντιμετωπίζει το θέμα (5) αντιπαραβάλλοντας διάφορες διεθνείς μελέτες και προσθέτει: «Τα επίσημα δεδομένα δείχνουν πως περίπου το 10% του πληθυσμού της Ιταλίας έχει λάβει θετική εργαστηριακή διάγνωση για τον SARS-CoV-2. Αυτό το ποσοστό μπορεί στην πραγματικότητα να είναι πολύ πιο υψηλό, αφού το μεγαλύτερο μέρος των κρουσμάτων (εκτιμάται μεταξύ 80 και 90%) παραμένει ασυμπτωματικό και συνεπώς δεν διαγιγνώσκεται». Αν και είναι μόνο μια εκτίμηση, το νούμερο είναι εντυπωσιακό· το ίδιο θα ήταν και ένα απλό 40-50%. Επειδή σημαίνει πως, μετά από 19 μήνες πανδημίας και τρία κύματα, σήμερα ένα καθόλου ευκαταφρόνητο τμήμα του πληθυσμού –εκατομμύρια ανθρώπων– είναι ήδη προστατευμένα με φυσική ανοσία χωρίς να το ξέρουν και κάποια άλλα εκατομμύρια πολιτών θα μπορούσαν να αποκτήσουν φυσική ανοσία ερχόμενα σε επαφή με τον ιό χωρίς να αρρωστήσουν. Μια μακροχρόνια ανοσία, που θα μπορούσε να διαρκέσει μέχρι και χρόνια χάρη στα «κύτταρα μνήμης» του μυελού των οστών και να προστατεύει ακόμα και από τις μεταλλάξεις (τις μέχρι τώρα γνωστές, προφανώς: δεν γίνεται να μελετηθεί κάτι που ακόμα δεν υπάρχει): οι επιστημονικές λεπτομέρειες υπάρχουν στον σύνδεσμο στη σημείωση. Το Ινστιτούτο Νέγκρι επισημαίνει επιπλέον ότι ο εμβολιασμός αυξάνει την προστασία από τον ιό στα άτομα που έχουν ήδη φυσική ανοσία, κάτι που είναι προφανές: ο εμβολιασμός παράγει για λίγο καιρό αντισώματα –που τελειώνουν μετά από περίπου έξι μήνες– τα οποία προστίθενται στην προστασία των κυττάρων μνήμης. Μα η ουσία είναι πως οι έρευνες που έχουν γίνει μέχρι τώρα δείχνουν ότι η μακρόχρονη φυσική ανοσία προσφέρει προστασία ήδη από μόνη της.
7. Όταν λοιπόν σκεφτόμαστε με όρους πιθανοτήτων μετάδοσης/κυκλοφορίας του ιού, η απλή εξίσωση «μη εμβολιασμένος = μεγαλύτερη πιθανότητα μετάδοσης σε σχέση με τον εμβολιασμένο» είναι λανθασμένη: είτε επειδή δεν υπολογίζει τη φυσική ανοσία που έχουν ήδη εν αγνοία τους εκατομμύρια άτομα που παρέμειναν ασυμπτωματικά στα προηγούμενα κύματα είτε επειδή η ελάττωση της πιθανότητας μετάδοσης των εμβολιασμένων μπορεί να διαρκέσει μέχρι και τρεις μήνες (ενώ το Green Pass διαρκεί δώδεκα). Φυσικά το Green Pass δίνεται και σε κάποιον που έχει διάγνωση ανάρρωσης από την Covid, δηλαδή κάποιον με φυσική ανοσία, μα είναι προφανές πως ένας ασυμπτωματικός δεν μπορεί να έχει διάγνωση ανάρρωσης από μια ασθένεια για την οποία δεν εκδήλωσε συμπτώματα.
Για να συνοψίσουμε, το εμβόλιο προστατεύει από τη βαριά νόσηση τους ίδιους τους εμβολιασμένους αλλά δεν προστατεύει εξίσου τους άλλους· αν και μειώνει την εξάπλωση του ιού (ίσως μόλις για τρεις μήνες), δεν εμποδίζει την κυκλοφορία του –ούτε την επακόλουθη δημιουργία μεταλλάξεων– · εκατομμύρια ατόμων έχουν ήδη εν αγνοία τους αποκτήσει φυσική ανοσία που τα βάζει στο ίδιο επίπεδο με τους εμβολιασμένους και που διαρκεί (κάτι που δεν φαίνεται να ισχύει για την ανοσία που δίνουν τα εμβόλια)· οι ασυμπτωματικοί εμβολιασμένοι έχουν ιικά φορτία παρόμοια με αυτά των μη εμβολιασμένων, πράγμα που έχει σημασία στην πιθανότητα μετάδοσης του ιού· η θνησιμότητα της Covid-19 χτυπάει τους «ευπαθείς», δηλαδή τους ηλικιωμένους (κυρίως με υποκείμενα νοσήματα) και τους νεότερους που είναι ήδη εξασθενημένοι από νοσήματα.
Η πρώτη σκέψη είναι προφανής: οι «ευπαθείς» κατηγορίες μπορούν να προστατευτούν. Αυτό είναι το κύριο και θετικό που δίνει ο εμβολιασμός. Και σημαίνει ακόμα, παράλληλα, ότι δεν τίθεται κανένα ηθικό δίλημμα ανάμεσα στην ατομική ελευθερία και τη συλλογικότητα, επειδή οι επιπτώσεις της επιλογής για μη ανοσοποίηση με ορό πέφτουν αποκλειστικά στο άτομο που κάνει αυτή την επιλογή: ο άλλος, που έχει επιλέξει τον εμβολιασμό, είναι προστατευμένος. Έτσι, όπως είναι αναφαίρετη η προσωπική επιλογή του εμβολιασμού, το ίδιο είναι και η αντίθετη.
Στερείται λογικής βάσης το αντεπιχείρημα ότι ο μη εμβολιασμός είναι και πάλι εγωιστική και ανεύθυνη πράξη αφού, αν κάποιος κολλήσει την ασθένεια, συνεισφέρει στην επιβάρυνση των νοσοκομείων, κοστίζοντας έτσι οικονομικά στο σύστημα υγείας και αφαιρώντας θέσεις από άλλα νοσήματα: πέρα από το γεγονός πως αυτός ο συλλογισμός ανοίγει την πόρτα σε ένα επικίνδυνο παράγωγο του «ηθικού κράτους»*, που επιβάλλει στους πολίτες μια υγειονομική συμπεριφορά στο όνομα του ωφελιμισμού (μην καπνίζεις επειδή ο μελλοντικός καρκίνος στα πνευμόνια σου θα επιβαρύνει το σύστημα υγείας, μην παχαίνεις, μην πίνεις κ.λπ.), πόσοι 12χρονοι, 20χρονοι, 30χρονοι, 40χρονοι, 50χρονοι επιβάρυναν τα νοσοκομεία στα προηγούμενα κύματα, με θέσεις που έπιαναν σε κλίνες; Τα δεδομένα του Ανώτερου Ινστιτούτου Υγείας (6) δίνουν την απάντηση. Από τις 23 Φεβρουαρίου 2020 ως τις 4 Οκτωβρίου 2021 (19 μήνες) οι συνολικές αναρρώσεις είναι 433.835· μόλις το 17,16% αφορά την ηλικιακή ομάδα των 12-50 ετών (0,91% για τα 12-20 έτη· 2,79% για τα 21-30 έτη· 4,74% για τα 31-40 έτη· 8,71% για τα 41-50 έτη). Αν κοιτάξουμε τις ΜΕΘ, το σύνολο των εισαχθέντων στους ίδιους 19 μήνες είναι 58.950: μόνο το 10,16% των ατόμων μεταξύ 12 και 50 ετών (το 0,25% της ηλικιακής ομάδας 12-20· το 0,82% της ομάδας 21-30· το 2,41% της ομάδας 31-40· το 6,68% της ομάδας 41-50 ετών). Αριθμοί που δεν επιβαρύνουν τίποτα.
Η δεύτερη σκέψη εστιάζει στην πολιτική επιλογή της έναρξης μιας εμβολιαστικής εκστρατείας σε ολόκληρο τον πληθυσμό άνω των 12 ετών –ενώ εξετάζεται το εμβόλιο ακόμα και για τα μικρά παιδιά–: με βάση τα δεδομένα και τους παράγοντες που έχουμε αναλύσει πιο πάνω, είναι μια απόφαση χωρίς καμία λογική βάση. Είναι ένα πράγμα η διάθεση του εμβολίου σε όλους τους πολίτες, δίνοντας προτεραιότητα στις «ευπαθείς» κατηγορίες: αυτή η προσέγγιση αφήνει τον καθένα να κάνει αμετάκλητα τη δική του ελεύθερη επιλογή (ελεύθερη θα σήμαινε με πλήρη γνώση των στοιχείων, που είναι το ακριβές αντίθετο της προπαγάνδας με την οποία χτυπιόμαστε, αλλά αυτή είναι μια άλλη κουβέντα με την οποία δεν θα ασχοληθούμε)· είναι άλλο πράγμα η υποχρέωση όλου πρακτικά του πληθυσμού να εμβολιαστεί, με την εισαγωγή του Green Pass – το οποίο θα δούμε.
Προς στήριξη του μαζικού εμβολιασμού συνεχίζει να προβάλλεται η σχέση οφέλους-κινδύνου, μα αυτό είναι ένα αφήγημα εξαρχής διαστρεβλωμένο επειδή αποκρύπτει τους πραγματικούς παράγοντες που μας είναι γνωστοί ως τώρα: ακόμα και αν αγνοήσουμε τα πρόσφατα δεδομένα του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης που παραθέσαμε πιο πάνω (πρώτα και κύρια τη μείωση της προστασίας που δίνει ο εμβολιασμός ενάντια στη μετάδοση μετά από 12 εβδομάδες, επιπρόσθετα το ζήτημα των ασυμπτωματικών), από τη μία έχουμε τα εκατομμύρια άτομα που έχουν ήδη αποκτήσει μακρόχρονη φυσική ανοσία και τη συνεισφορά τους στην επιβράδυνση της κυκλοφορίας του ιού, από την άλλη ότι είναι αδύνατο να γνωρίζουμε τις μακροπρόθεσμες συνέπειες του εμβολιασμού· μια πλευρά που δεν μπορούμε να παραβλέψουμε ελαφρά τη καρδία, κυρίως για τους εφήβους και τους νέους – για να μην αναφέρουμε τα παιδιά.
Αξίζει να σημειώσουμε ότι ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων EMA έχει παραχωρήσει σε όλα τα εμβόλια «έγκριση υπό όρους» (conditional marketing authorisation) ακριβώς λόγω της έλλειψης πληροφοριών για τους μακροπρόθεσμους κινδύνους. Η Pfizer, για παράδειγμα, προβλέπει το τέλος των κλινικών δοκιμών της για τις 2 Μαΐου 2023 (7). Ένα κρίσιμο σημείο που έχει αναφέρει και ο ΠΟΥ («Δεν υπάρχουν ακόμα διαθέσιμα δεδομένα για την ασφάλεια μακροπρόθεσμα και το διάστημα της επίβλεψης είναι ακόμα περιορισμένο» [8]) και ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων («Αυτή τη στιγμή το εμβόλιο διατίθεται, αλλά η μακροπρόθεσμη ασφάλεια του εμβολίου BNT162b2 mRNA [Pfizer] δεν είναι εντελώς γνωστή […] οι πληροφορίες που λείπουν αφορούν: στοιχεία μακροπρόθεσμης ασφάλειας· χρήση σε εγκυμοσύνη και κατά τον θηλασμό· χρήση σε ανοσοκατασταλμένους ασθενείς· χρήση σε ασθενείς ευπαθείς με υποκείμενα νοσήματα […] χρήση σε ασθενείς με αυτοάνοσες ή φλεγμονώδεις παθήσεις· αλληλεπίδραση με άλλα εμβόλια» [9]). Τώρα, για να το πούμε ωμά, ένα ηλικιωμένο άτομο μπορεί αρκετά λογικά να θεωρήσει πως λίγο το αφορούν οι πιθανές μακροπρόθεσμες συνέπειες του εμβολίου μπροστά σε έναν πολύ πιο υπαρκτό κίνδυνο σοβαρής νόσησης Covid-19· ένας έφηβος ή ένας 50χρονος αντιστρέφει τα δεδομένα της εξίσωσης.
Φυσικά υπάρχει ένα μέρος του πληθυσμού που δεν μπορεί να εμβολιαστεί για λόγους υγείας, μα δυστυχώς αυτή την πλευρά τα εμβόλια δεν την έχουν επιλύσει καθόλου, δεδομένης της αδυναμίας τους να αποτρέψουν την κυκλοφορία του ιού. Στην πραγματικότητα είναι ένα επιπλέον στοιχείο που θα έπρεπε να προσελκύσει επενδύσεις και ενδιαφέρον στη μελέτη των πρωτόκολλων θεραπείας, που αντιθέτως έχουν παραμείνει παγωμένα: τα εμβόλια θα μας σώσουν είναι η μοναδική προσέγγιση που έχει ακολουθηθεί στην υγεία, από την αρχή ως το τέλος. Και αν ρίξουμε μια ματιά στο αύριο, αυτή η ρύθμιση δεν φαίνεται να αλλάζει: στις 4 Οκτωβρίου ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων ενέκρινε την τρίτη δόση για όλα τα άτομα άνω των 18 ετών ενώ ο Ουγκούρ Σαχίν, διευθυντής της BioNTech (σε μια συνέντευξη στους Financial Times), ο Άλμπερτ Μπουρλά, διευθυντής της Pfizer (στο ABC) και ο Στεφάν Μπαρσέλ, διευθύνων σύμβουλος της Moderna (στην ελβετική εφημερίδα Neue Zuercher Zeitung) έχουν ήδη απλώσει τα χέρια τους ανακοινώνοντας εν χορώ ότι το μέλλον είναι ο ετήσιος εμβολιασμός (10). Μια δήλωση που ξέφυγε και από το στόμα του Ντράγκι, στη συνέντευξη τύπου της 8ης του περασμένου Απριλίου: «Πρέπει να συνεχίσουμε να εμβολιαζόμαστε τα επόμενα χρόνια γιατί θα υπάρχουν μεταλλάξεις, οπότε αυτά τα εμβόλια θα προσαρμόζονται». Μια προσέγγιση προφανώς πολύ καλή για τις πλούσιες χώρες που μπορούν να αγοράζουν και να πληρώνουν στις φαρμακευτικές εταιρείες τις δόσεις του εμβολίου: οι «ευπαθείς» πολίτες των φτωχών χωρών μπορούν να ελπίζουν και να κάνουν υπομονή (11).
Για να στηριχτεί η επιβολή ενός μαζικού εμβολιασμού πρέπει να ξεχαστεί και το δυνητικό φαινόμενο “long covid”, για το οποίο δεν υπάρχουν ακόμα μελέτες που να το προσδιορίζουν με βέβαια στοιχεία, καθώς και το θέμα «μεταλλάξεις»: οι οροί που έχουμε σήμερα έχουν αναπτυχθεί πριν να απομονωθούν οι μεταλλάξεις. Το άνοιγμα της εμβολιαστικής καμπάνιας σε αυτές τις συνθήκες ήταν ένα ρίσκο: στην πραγματικότητα, μόνο εκ των υστέρων έδειξαν τα δεδομένα πως τα εμβόλια προστατεύουν και από την παραλλαγή Δέλτα. Μια επιλογή σίγουρα συζητήσιμη στο επίπεδο της σχέσης οφέλους-κινδύνου.
Εν κατακλείδι, η πραγματικότητα που ζούμε είναι ομιχλώδης και παράλογη: ομιχλώδης για τα τόσα που δεν είναι ακόμα ξεκάθαρα, παράλογη για όλα τα υπόλοιπα που είναι. Και αντί να δρα με περίσκεψη, να κρατάει το εμβόλιο για τις «ευπαθείς» κατηγορίες σε όλες τις χώρες του πλανήτη, να ενημερώνει επαρκώς τους πολίτες, να ενισχύει τις τοπικές δομές υγείας και την έρευνα των θεραπευτικών πρωτοκόλλων, να εγγυάται την πρόσβαση σε δωρεάν τεστ, η Ευρωπαϊκή Ένωση εφηύρε το Green Pass και η κυβέρνηση και το κοινοβούλιο της Ιταλίας το μετέτρεψαν σε υποχρέωση για εμβολιασμό.
Η υποχρέωση εμβολιασμού του Green Pass
Μιλούν για «μια ελαφριά ώθηση» και για «συγκαλυμμένη υποχρέωση», επικαλούμενοι τελικά έναν νόμο που δείχνει ξεκάθαρα την υποχρέωση. Το Green Pass είναι ένας εκβιασμός: η επέκτασή του στα πανεπιστήμια (1 Σεπτεμβρίου) και στη δουλειά (15 Οκτωβρίου) διαμορφώνει μια εμβολιαστική υποχρέωση και μια διάκριση ενάντια σε όποιον δεν δέχεται μια υγειονομική πράξη.
Είναι υποχρέωση γιατί στερεί την επιλογή από εκατομμύρια ανθρώπους, εκείνους που δεν έχουν τη δυνατότητα να πληρώνουν δύο/τρία τεστ την εβδομάδα, επιβάλλοντας μια οικονομική διάκριση σε μια βασική ανάγκη: τη δουλειά. (Και δεν θα την αποκαλέσουμε δικαίωμα γιατί αυτό παραπλανά: δικαίωμα είναι κάτι που μου ανήκει και που μπορώ να επιλέξω αν θα το χρησιμοποιήσω ή όχι, ανάγκη είναι κάτι που δεν μου αφήνει επιλογή. Είναι διαφορετικό εκείνο που ο Μαρξ όριζε ως «δραστηριότητα» σε μια μη καπιταλιστική κοινωνία, μα αυτό είναι μια άλλη κουβέντα…) Η εργασία είναι ανάγκη γιατί για να ζήσουμε, για να πληρώσουμε το φαγητό, το νοίκι και τους λογαριασμούς, πρέπει να δουλέψουμε. Στην καθορισμένη τιμή των 15 ευρώ ανά τεστ έχουμε σύνολο 45 ευρώ την εβδομάδα, 180 ευρώ τον μήνα. Για ένα άτομο. Σε μια οικογένεια, ίσως με παιδιά στο πανεπιστήμιο, ο λογαριασμός μπορεί να είναι πολλαπλάσιος. Η επιλογή που δίνεται σε αυτούς τους ανθρώπους, στην ομιχλώδη και παράλογη κατάσταση όπου βρισκόμαστε, είναι να δεχτούν μια υγειονομική πράξη που δεν θέλουν ή να στερηθούν τα λεφτά για να επιβιώσουν.
Και υπάρχει και η πλευρά της διαχείρισης: να βρει κανείς το φαρμακείο που εφαρμόζει την καθορισμένη τιμή, να παραγγέλνει το τεστ κάθε δύο μέρες, να υπολογίσει το ωράριο –συνυπολογίζοντας το ωράριο εργασίας του– για να μπορέσει να εκμεταλλευτεί πλήρως τις 48 ώρες… πόσο μπορεί να αντισταθεί ώσπου να υποκύψει στον εκβιασμό; Αυτή τη στιγμή, η Ιταλία είναι η μοναδική χώρα στον κόσμο που έχει επεκτείνει το Green Pass στους χώρους εργασίας, ενώ μόνο τέσσερα κράτη έχουν επιβάλει την εμβολιαστική υποχρέωση απευθείας με νόμο: η Ινδονησία, το Τουρκμενιστάν, το Τατζικιστάν και η Μικρονησία.
Για να μη μιλήσουμε για το παράδοξο που γεννιέται: μέσα στους χώρους «μόνο Green Pass» είναι οι εμβολιασμένοι που μπορεί να φέρουν τον ιό· όσοι επιλέγουν να μην κάνουν το εμβόλιο έχουν στο χέρι ένα αρνητικό τεστ και έτσι προστατεύουν πραγματικά τους άλλους.
Όντως, τα τεστ και τα πρωτόκολλα θεραπείας, μαζί με τον εμβολιασμό των «ευπαθών» ατόμων, είναι υγειονομικά εργαλεία· το Green Pass είναι μία πολιτική άδεια μετακίνησης.
«Το Κοινοβούλιο προτρέπει τα κράτη μέλη και την Ευρωπαϊκή Ένωση», τονίζει η Απόφαση 2361 της 27 Ιανουαρίου 2021 του Συμβουλίου της Ευρώπης (12), «να εξασφαλίσουν την πληροφόρηση των πολιτών πως ο εμβολιασμός δεν είναι υποχρεωτικός και πως κανένας δεν υφίσταται πολιτικές, κοινωνικές ή άλλου είδους πιέσεις για να εμβολιαστεί σε περίπτωση που δεν το επιθυμεί· να εξασφαλίσουν πως κανείς δεν θα υποστεί διάκριση επειδή δεν έχει εμβολιαστεί, λόγω πιθανών κινδύνων για την υγεία ή επειδή δεν επιθυμεί να εμβολιαστεί· να δίνουν διαφανείς πληροφορίες για την ασφάλεια και τις πιθανές παρενέργειες των εμβολίων […] να δημοσιεύουν με διαφάνεια το περιεχόμενο των συμβολαίων με τους παραγωγούς εμβολίων και να το καθιστούν δημόσια διαθέσιμο για τον κοινοβουλευτικό και τον δημόσιο έλεγχο» (13). Λόγια του αέρα, χωρίς καμία δυνατότητα να επιβάλουν οτιδήποτε στις κυβερνήσεις των χωρών και που μπορούν να παρακαμφθούν με την ψεύτικη εναλλακτική του τεστ.
Υπάρχει και κάτι άλλο: το Green Pass δεν αντιπροσωπεύει μόνο τον υποχρεωτικό εμβολιασμό. Είναι ταυτόχρονα και μια τεχνολογία και μια πρακτική εξουσίας. Ας ξεκινήσουμε από την πρώτη.
Το blockchain του ελέγχου
Το Green Pass μπαίνει σε ισχύ την πρώτη Ιουλίου και είναι ευρωπαϊκό δημιούργημα: εγκρίνεται από το κοινοβούλιο της ΕΕ και στη συνέχεια παρουσιάζεται ως «διευκόλυνση» για τα ταξίδια ανάμεσα σε χώρες στο εσωτερικό της ΕΕ, γιατί καταργεί καραντίνες και τεστ. Το εφαρμόζουν όλα τα ευρωπαϊκά κράτη: κάποια αφήνουν τους πολίτες ελεύθερους να το κατεβάσουν ή όχι, άλλα (προς το παρόν η Γαλλία, η Αυστρία, η Ολλανδία, η Πορτογαλία, η Ελλάδα, η Ρουμανία, η Δανία, η Κροατία) το συνδέουν με την πρόσβαση σε εστιατόρια, κινηματογράφους, μουσεία κλπ. Από τις 22 Ιουλίου μέχρι τις 16 Σεπτέμβρη η κυβέρνηση Ντράγκι εγκρίνει μια σειρά από διατάγματα –που η βουλή τα μετατρέπει σε νόμους με μια ταχύτητα που σπάνια έχουμε ξαναδεί– που το καθιστούν υποχρεωτικό πρώτα για τους κλειστούς χώρους εστιατορίων, τους κινηματογράφους, τα μουσεία κλπ., μετά για τα τρένα με μεγάλες διαδρομές και τα πανεπιστήμια, στο τέλος για τους χώρους εργασίας, δημόσιους και ιδιωτικούς.
Το Green Pass βασίζεται σε μια τεχνολογία blockchain με κρυπτογραφία ασύμμετρου κλειδιού, δηλαδή με δύο κλειδιά κρυπτογράφησης, ένα δημόσιο και ένα ιδιωτικό (14). Χωρίς να μπούμε σε υπερβολικες τεχνικές λεπτομέρειες, επιτρέπει τη σύνδεση συγκεκριμένων «συνθηκών» με ένα άτομο, το οποίο κατεβάζοντας το Pass ανοίγει την ψηφιακή του ταυτότητα στην αντίστοιχη ευρωπαϊκή δικτυακή πλατφόρμα (το DGCG, Digital Green Certificate Gateway ή αλλιώς Gateway, υπό την άμεση διαχείριση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής: επιτρέπει τη διαλειτουργικότητα των εθνικών δικτύων Digital Green Certificate – DCG) (15). Σήμερα η «συνθήκη» που εφαρμόζεται είναι υγειονομική: ο εμβολιασμός ή το αρνητικό τεστ ή η ανάρρωση από την Covid-19 επιτρέπουν στο άτομο να μπαίνει σε συγκεκριμένους χώρους, ανοίγοντάς του τον δρόμο με τη χρήση του λογισμικού VerificaC19 που ελέγχει τον κωδικό QR του Pass. Οι «συνθήκες», όπως έχουμε δει, έχουν αποφασιστεί από την ιταλική κυβέρνηση και το ιταλικό κοινοβούλιο μέσω της νομοθετικής οδού, και με τον ίδιο τρόπο μπορούν και να αλλάξουν. Αυτό που κάνει το Green Pass μοναδικό είναι στην πραγματικότητα ο χαρακτηριστικός τρόπος λειτουργίας του που το καθιστά δυναμικό εργαλείο, του οποίου η χρήση θα μπορέσει να επεκταθεί και να εμπλουτιστεί με τους πιο διαφορετικούς τρόπους: θα μπορεί να επιτρέπει την πρόσβαση στα άτομα με βάση τη διαγωγή και τη συμπεριφορά τους (σήμερα το εμβόλιο, αύριο οι πληρωμές…) ή με βάση την κοινωνική του θέση (κατοικία, επάγγελμα, φορολογική δήλωση, ποινικό μητρώο… οτιδήποτε).
Όχι μόνο. Η δομή του blockchain επιτρέπει μια συλλογή δεδομένων (δυνητικά απεριόριστη) που δεν είναι συναθροισμένη: το blockchain εξατομικεύει τα δεδομένα, προσδένοντάς τα στην νέα ψηφιακή ταυτότητα, και τα διατηρεί εξατομικευμένα. Λοιπόν το Green Pass υλοποιεί ένα μαζικό φακέλωμα. Στο καλύτερο σενάριο, τεστάρει τη λειτουργικότητα της υποδομής –που θα μπορούσε να αποτελέσει τη βάση του μελλοντικού ψηφιακού ευρώ– στο χειρότερο, δημιουργεί από τώρα τις ψηφιακές ταυτότητες των πολιτών και κατασκευάζει τη βάση δεδομένων μιας πλατφόρμας που θα μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τους πιο διαφορετικούς σκοπούς. Μαζί με το Green Pass έρχεται πράγματι μια νομοθετική αλλαγή στη χρήση των προσωπικών δεδομένων.
Με το διάταγμα-νόμο νο. 139 της 8ης Οκτωβρίου, η κυβέρνηση έβαλε χέρι στον νόμο 196/2003 για την ιδιωτικότητα: με το άρθρο 9, το νέο διάταγμα ορίζει πως «η χρήση των προσωπικών δεδομένων από μια δημόσια διοίκηση […] και επίσης από μια δημόσια ελεγχόμενη επιχείρηση […] είναι πάντοτε νόμιμη αν είναι αναγκαία για την εκτέλεση καθήκοντος προς το δημόσιο συμφέρον ή για την άσκηση δημόσιας εξουσίας που συνδέεται με την ανωτέρω χρήση. Ο σκοπός της επεξεργασίας, αν δεν προβλέπεται ρητά από νόμο ή, στις περιπτώσεις που προβλέπει ο νόμος, από κανονισμό, καθορίζεται από τη διοίκηση ή από τη δημόσια ελεγχόμενη επιχείρηση ανάλογα με το καθήκον ή με την εξουσία». Επίσης καταργείται το άρθρο 2-ιε’ του κώδικα για τα προσωπικά δεδομένα, που επέτρεπε στον Επόπτη να παρέμβει προληπτικά στη δραστηριότητα της δημόσιας διοίκησης και να επιβάλει «εγγυητικά μέτρα» στην επεξεργασία των δεδομένων που παρουσιάζουν «υψηλό κίνδυνο», ακόμα και αν πρόκειται «για την εκτέλεση καθήκοντος προς το δημόσιο συμφέρον» Με άλλα λόγια, τώρα οποιοσδήποτε δημόσιος φορέας ή δημόσια ελεγχόμενη επιχείρηση θα μπορεί να αποφασίζει αυτόνομα («ο σκοπός της επεξεργασίας καθορίζεται από την ίδια τη διοίκηση») να χρησιμοποιεί όλα τα προσωπικά δεδομένα του πολίτη για οποιοδήποτε σκοπό (η αοριστία της φράσης «δημόσιο συμφέρον»)· ξεφεύγοντας επιπλέον από τον προληπτικό έλεγχο του Επόπτη της Ιδιωτικότητας.
Ο συνδυασμός Gateway και νομοθετικής αλλαγής θέτει τις βάσεις για μια νέα πραγματικότητα. Η διασταύρωση των δεδομένων ήταν πάντοτε το μεγαλύτερο πρόβλημα της δημόσιας διοίκησης: το κράτος διαθετει ήδη πολλά προσωπικά στοιχεία του πολίτη, μα σε ξεχωριστές βάσεις δεδομένων. Το εθνικό Digital Green Certificate είναι η πλατφόρμα στην οποία θα μπορέσει να μεταφέρει, και στη συνέχεια λίγο λίγο να ενημερώνει, όλα τα δεδομένα των πολιτών (κτηματολόγιο, μηχανογράφηση, Υπηρεσία Εσόδων, ιατρικό φάκελο, δικαστικά δεδομένα… για να μην επεκταθούμε στις πληροφορίες που έχουν οι διάφορες εταιρείες με κρατική συμμετοχή), συνδέοντάς τα με τις ψηφιακές ταυτότητες· το ευρωπαϊκό Gateway θα επιτρέπει τη διαλειτουργικότητα μεταξύ των εθνικών δικτύων· το blockchain θα επιτρέπει την έκδοση Pass «υπό συνθήκες».
Και το χρονικό διάστημα διατήρησης των δεδομένων γίνεται δυνητικά απεριόριστο. Μέχρι σήμερα, το Green Pass και τα παρεχόμενα στοιχεία επικοινωνίας (τηλέφωνο ή/και ηλεκτρονική διεύθυνση), όπως και οι πληροφορίες που αποτελούν το Pass (εμβόλιο, τεστ ή ανάρρωση), διατηρούνται μέχρι την εκπνοή του ίδιου του Pass και μετά «διαγράφονται»· αυτές οι τελευταίες, ωστόσο, μπορούν να διατηρηθούν στην περίπτωση που «χρησιμοποιούνται σε άλλες επεξεργασίες, καθορισμένες από κατάλληλες κανονιστικές διατάξεις, που προβλέπουν επιμήκυνση του χρόνου διατήρησης».
Υπάρχει τέλος και το θέμα της παρακολούθησης. Σήμερα η εφαρμογή VerificaC19 λειτουργεί χωρίς σύνδεση στο διαδίκτυο: ο νόμος επιβάλλει να συνδέεται στο Gateway τουλάχιστον μία φορά ανά διάστημα 24 ωρών και να ενημερώνει, εντοπισμένα, τους υπάρχοντες κωδικούς των Green Pass. Δεν θα μπορούσε να γίνει αλλιώς, το δίκτυο δεν θα άντεχε. Αλλά μπορούμε εύκολα να υποθέσουμε πως όταν ενεργοποιηθεί το 5G θα καταστεί δυνατός ο εντοπισμός, μαζί με τη δημιουργία νέων Pass, νέων «συνθηκών» και νέων εφαρμογών εξακρίβωσης που θα δουλεύουν στο διαδίκτυο.
Ο συνεχής έλεγχος της ζωής μας που διενεργείται από τη Google, το Facebook, τη Microsoft κλπ. για οικονομικούς σκοπούς έχει γίνει «συνηθισμένος» και είναι δύσκολο να αποφευχθεί· ακόμα και η χρήση των δεδομένων που συλλέγει η Big Tech για πολιτικούς σκοπούς είναι κάτι με το οποίο έχουμε ήδη συμφιλιωθεί (βλέπε Cambridge Analytica)· μα ο έλεγχος από το κράτος είναι μια άλλη υπόθεση. Το θέμα δεν είναι να εμποδίσουμε τον Μεγάλο Αδερφό του Όργουελ –συν τοις άλλοις επειδή μάλλον πρόκειται για τον «καινούριο κόσμο» του Χάξλεϊ, δεδομένης της υπακοής με την οποία τον έχει δεχτεί ο πληθυσμός– μα να συνειδητοποιήσουμε πως η πλευρά της πολιτικής εξουσίας είναι πάντοτε, δυνητικά, η κυρίαρχη: γιατί κατέχει το μονοπώλιο της βίας και γιατί γράφει τους νόμους, δηλαδή καθορίζει τι είναι νόμιμο και τι δεν είναι· ποια συμπεριφορά αντιστοιχεί σε έγκλημα και επομένως και σε ποινή, φυλάκισης ή μικρότερη. Με το Gateway, το blockchain και το Green Pass, το κράτος θα μπορεί να ασκεί λεπτομερή και εξατομικευμένο έλεγχο σε κάθε πολίτη, προληπτικό ή εκ των υστέρων, και να πραγματοποιεί διαχωρισμούς (όπως ήδη έχει κάνει). Χωρίς καν την ανάγκη για smartphone, γιατί ο κωδικός QR μπορεί να επαληθευτεί ακόμα και από το χαρτί.
Είναι περίεργο, βέβαια, το όνομα που επιλέχθηκε για την άδεια μετακίνησης: Green Pass. Είναι δεδομένο πως σήμερα όλα εντάσσονται στο αφήγημα green επειδή ό,τι είναι green είναι και cool, μα τώρα πια είναι προφανές πως δεν πρόκειται απλώς για μάρκετινγκ: το Pass ήρθε για να μείνει. Το όνομά του δεν θα μπορούσε να αναφέρεται σε ένα συγκεκριμένο γεγονός, και μάλιστα δραματικό, όπως μια πανδημία.
Αυτή είναι η Τεχνολογική Επανάσταση; Η νέα ψηφιοποιημένη κοινωνία που μας περιμένει; Ποτέ δεν πρέπει να ξεχάσουμε πως η ιδιωτικότητα δεν είναι ο προσωπικός μας χώρος μα η σχέση εξουσίας ανάμεσα σε άτομο, κράτος και αγορά.
Πειθήνια σώματα
Με όρους πρακτικών της εξουσίας, πού ανήκει το Green Pass;
«Η πειθαρχία κατασκευάζει άτομα», «κατασκευάζει σώματα υποταγμένα και εξασκημένα, σώματα “πειθήνια”. Η πειθαρχία αυξάνει τις δυνάμεις του σώματος (με όρους οικονομικής χρησιμότητας) και μειώνει τις ίδιες αυτές δυνάμεις (με όρους πολιτικής υπακοής)». Και ακόμα: «Η πειθαρχική εξουσία είναι μια εξουσία που αντί να απομυζά και να χαρατσώνει, έχει ως μείζονα ρόλο να “εκγυμνάζει”· ή μάλλον: να εκγυμνάζει για να απομυζά και να χαρατσώνει καλύτερα. Δεν αλυσοδένει τις δυνάμεις για να τις καθυποτάξει· προσπαθεί να τις συνάψει έτσι ώστε να τις πολλαπλασιάσει και να τις χρησιμοποιήσει»· «δεν πρόκειται για μια θριαμβευτική εξουσία που, βασιζόμενη στην ίδια την υπερβολή της, μπορεί να έχει εμπιστοσύνη στην ανώτερη δύναμή της· αλλά για μιαν εξουσία σώφρονα, καχύποπτη, που λειτουργεί σύμφωνα με μιαν υπολογισμένη αλλά μόνιμη οικονομία». Είναι λόγια του Μισέλ Φουκώ, από το έργο Επιτήρηση και τιμωρία (17). Δεν γίνεται να μην ανατρέξει στον Γάλλο διανοητή κάποιος που θέλει να σκεφτεί για τις πρακτικές της εξουσίας. Το κείμενο ανοίγει διάφορα σημεία για σκέψη όταν ξαναδιαβάζεται μέσα στην πραγματικότητα του Green Pass. Ας προσπαθήσουμε να τα αγγίξουμε.
Πρώτο σημείο: επανόρθωση.
Η πειθαρχία, συλλογίζεται ο Φουκό, παράγει σώματα έτοιμα να εκτελέσουν τις εργασίες που τους ζητούνται· ενώ ο νόμος απαγορεύει ή επιβάλλει και οι μηχανισμοί ασφάλειας διαχειρίζονται μια πραγματικότητα, η πειθαρχία ορίζει. Αυτή η τελευταία εμπεριέχει και την τιμωρία (την ποινή για όποιον αρνείται το Green Pass, που μπορεί να είναι από χρηματική μέχρι και αναστολή εργασίας χωρίς μισθό) μα ο σκοπός της δεν είναι να τιμωρήσει αλλά να επανορθώσει: «Ρόλος της πειθαρχικής τιμωρίας είναι να περιορίζει τις παρεκτροπές. Η τιμωρία πρέπει λοιπόν να είναι ουσιαστικά επανορθωτική»· «στην πειθαρχία, η τιμωρία δεν είναι παρά ένα στοιχείο του διττού συστήματος: ανταμοιβή-κύρωση. Και αυτό ακριβώς το σύστημα λειτουργεί στη διαδικασία της εκγύμνασης και της επανόρθωσης». Μετά από μήνες lockdown και έλλειψης κοινωνικότητας, η εξουσία «ανταμείβει» τον πολίτη με την «ελευθερία»: δεν επιβάλλεται (νόμος) με μια υποχρέωση για εμβολιασμό αλλά ορίζει μια συμπεριφορά. Τα πάντα για να γλιτώσουμε ένα ακόμα lockdown είναι κάτι που μάλλον ο καθένας μας έχει ακούσει από τουλάχιστον έναν φίλο του· Το Green Pass είναι ελευθερία είναι το πολιτικό σύνθημα που μεταφέρουν δουλικά τα μεγάλα μμε.
Μια «ελευθερία» –είναι προφανές, αλλιώς δεν θα υπήρχε η ανάγκη για το δεύτερο στοιχείο, τη συνέτιση– προσβάσιμη μόνο στον καλό πολίτη, εκείνον που είναι έτοιμος να εκτελέσει την πράξη που του ζητείται: τον εμβολιασμό. Οποιαδήποτε μορφή εξουσίας ξέρει πως δεν θα μπορέσει ποτέ να προσδοκά πως θα επιβληθεί στο σύνολο των πολιτών· και πράγματι η πειθάρχηση περιορίζει τις παρεκτροπές, δεν τις εξαλείφει. Όποιος χρησιμοποιεί την πειθώ για να πείσει τους αντιεμβολιαστές –και κακόπιστα δεν αναγνωρίζει καμία διαφορά ανάμεσα σε αντιεμβολιαστές και αυτούς που αντιτίθενται στο πιστοποιητικό– κάνει πως δεν ξέρει ότι ιστορικά η εξουσία πάντοτε δεχόταν πως ένα μέρος του πληθυσμού θα ξεφεύγει από την κυριαρχία της, καταλήγοντας στο περιθώριο της κοινωνίας, στα βάθη ενός «άλλου κόσμου» – μικροεγκληματικότητα, υποπρολεταριάτο, φτωχοί, παράτυποι ξένοι… Αυτό που μετράει είναι το μέγεθος: αυτή η αποκλεισμένη αλλότητα πρέπει να είναι ποσοτικά ελάχιστη για να μη δημιουργηθεί πρόβλημα από τη δυσκολία διαχείρισης. Η πρώτη κύρωση χτύπησε την κοινωνικότητα –το Green Pass του Αυγούστου– η δεύτερη ανέβασε τον πήχη στο πανεπιστήμιο, η τρίτη στον χώρο εργασίας: προοδευτική αύξηση των κυρώσεων για αύξηση της επανόρθωσης και περιορισμό των παρεκτροπών.
Δεύτερο σημείο: κανονικοποίηση.
«Η τέχνη της τιμωρίας, στο καθεστώς της πειθαρχικής εξουσίας,» γράφει ο Φουκό, «δεν στοχεύει ούτε στον εξιλασμό ούτε ακριβώς στην καταστολή. Προβαίνει σε πέντε πολύ διαφορετικές ενέργειες: […] συγκρίνει, διαφορίζει, ιεραρχεί, εξομοιώνει, αποκλείει. Με μια λέξη: κανονικοποιεί. […] Μέσ’ από τα διάφορα πειθαρχικά συστήματα αναφαίνεται η δύναμη του Κανόνα». Λίγη σημασία έχει αν ο «κανόνας» που έχει κατασκευαστεί είναι εντελώς παράλογος, αυτό που μετράει είναι να τον αντιλαμβάνεται ο πληθυσμός ως φυσιολογικό. Και είναι η αργή πρόοδος της πειθάρχησης που τον κάνει να φαίνεται τέτοιος, η αργή μετατόπιση των σημείων αναφοράς, η συνήθεια που αποκτιέται στη νέα πραγματικότητα, ξεχνώντας την προηγούμενη: η διαρκής ασυνέπεια στη διαχείριση της επιδημίας έχει γίνει κάτι το φυσιολογικό, τα εμβόλια που παύουν να λειτουργούν μετά από έξι μήνες είναι φυσιολογικά, το να παρουσιάζουμε το ίδιο μας το κινητό σε ένα σκάνερ για να μπούμε σε ένα εστιατόριο, στο σινεμά, στη δουλειά είναι φυσιολογικό.
Τρίτο σημείο: διαχωρισμός.
Μετά τη δημιουργία του «κανόνα», το πειθαρχικό σύστημα αναπαράγει, συνεχώς, τον «διαχωρισμό του φυσιολογικού και του μη φυσιολογικού» και ό,τι εντάσσεται σ’ αυτή την τελευταία κατηγορία –δημιουργημένη από την ίδια την κοινωνία– είναι, προφανώς, αυτό που η κοινωνία περιθωριοποιεί και αποκλείει. Είναι μια τόσο εμφανής διαδικασία που αρκούν λίγα παραδείγματα: «Προτείνω να μαζέψουμε λεφτά για να κεράσουμε τους αντιεμβολιαστές συνδρομές στο Netflix γιατί από τις 5 Αυγούστου και μετά θα μπουν σε κατ’ οίκον περιορισμό σαν τα ποντίκια» (Ρομπέρτο Μπουριόνι, 23 Ιουλίου)· «Είναι λάθος να θεωρούμε την επίθεση των αντιεμβολιαστών σαν επίθεση που μπορεί να διωχθεί νομικά: στη σημερινή κατάσταση είναι μια επίθεση ενάντια στο κράτος και ως τέτοια θα πρέπει να διωχθεί» (Ματτέο Μπασσέττι, 25 Ιουλίου)· «Εγκληματίες αντιεμβολιαστές» (Libero, 31 Αυγούστου, πρωτοσέλιδο)· «Ας αποκλείσουμε από την πολιτική ζωή όσους δεν εμβολιάζονται» (Ματτία Φέλτρι, Il Domani, 5 Σεπτεμβρίου).
Τέταρτο σημείο: επιτήρηση.
«[Η πειθαρχική εξουσία] οργανώνεται σαν εξουσία πολλαπλή, αυτενεργή, ανώνυμη· διότι, αν αληθεύει πως η επιτήρηση βασίζεται σε άτομα, η λειτουργία της είναι λειτουργία ενός δικτύου σχέσεων, από τα πάνω προς τα κάτω, αλλά και, ως ένα σημείο, από τα κάτω προς τα πάνω και πλαγίως. […] Η πειθαρχία θέτει σε “κίνηση” μιαν εξουσία σχεσιακή, που στηρίζεται στους δικούς της μηχανισμούς και που υποκαθιστά τη λάμψη των εκδηλώσεων με την αδιάλειπτη εναλλαγή σχεδιασμένων παρακολουθήσεων. Χάρη στις τεχνικές της επιτήρησης, η “φυσική” της εξουσίας, η επίδραση στο σώμα, πραγματοποιούνται σύμφωνα με τους νόμους της οπτικής και της μηχανικής, σύμφωνα μ’ ένα ολοκληρωμένο σύστημα από χώρους, γραμμές, οθόνες, δέσμες, βαθμίδες, και χωρίς να καταφεύγει, θεωρητικά τουλάχιστον, στην υπέρβαση, στον καταναγκασμό ή στη βία. Εξουσία που, φαινομενικά, είναι τόσο λιγότερο “σωματική” όσο περισσότερο επιστημονικά είναι “φυσική”». Χώροι (μέρη στα οποία η πρόσβαση γίνεται μόνο με το Green Pass), επιτήρηση κατακόρυφη (Gateway και blockchain) και πλάγια (ο σερβιτόρος, ο ελεγκτής στο τρένο, ο ταμίας του σινεμά, ο υπάλληλος στη δουλειά στον οποίο πρέπει να δειχτεί το Pass): ένα δίκτυο από βλέμματα που ελέγχουν καθημερινά. Φυσική εξουσία όχι μόνο επειδή επιβάλλεται στο σώμα, αλλά επειδή το σώμα είναι το πρώτο «αντικείμενο» που γίνεται στόχος του πειθαρχικού μέτρου της άδειας μετακίνησης: πρέπει να υποβληθεί σε μια ιατρική πράξη (εμβόλιο) ή σε μια διαγνωστική εξέταση (τεστ).
Πέμπτο σημείο: εργαλειοποίηση.
«Η πειθαρχία είναι μια ενωτική τεχνική μέθοδος που, με ελάχιστη δαπάνη, περιορίζει τη δύναμη του σώματος ως ‘πολιτικής’ δύναμης και τη μεγιστοποιεί ως ωφέλιμη δύναμη». Ήδη έχουμε δει, στη διάρκεια του πρώτου κύματος, ποια ήταν τα κρίσιμα σημεία της επιδημίας, αυτά που κίνησαν τις πολιτικές αποφάσεις· ξέρουμε όλοι, χωρίς το παχύ κάλυμμα υποκρισίας στους επίσημους διαλόγους και τα δάκρυα στα τηλεοπτικά στούντιο, πως για την πολιτική και οικονομική άρχουσα τάξη αυτής της χώρας το πρόβλημα δεν ήταν ποτέ ο θάνατος χιλιάδων ηλικιωμένων συνταξιούχων, μα το μπλοκάρισμα της οικονομίας και τα γεμάτα νοσοκομεία, η πίεση του ιταλικού ΣΕΒ Confindustria από τη μία και η κοινωνική σύγκρουση που μπορούσε να ξεσπάσει από την άλλη. Το Green Pass πετυχαίνει να μεγιστοποιήσει τη χρησιμότητα όλων των σωμάτων: αυτά των ενεργών πολιτών παράγουν και καταναλώνουν, πάνε στη δουλειά και στο εστιατόριο· αυτά των ηλικιωμένων ή/και «ευπαθών» ασκούν πίεση για να συμμορφωθεί το υπόλοιπο του πληθυσμού: δεν σε νοιάζει που εγώ μπορεί να πεθάνω; Το ανθρώπινο αίσθημα της αλληλεγγύης μετατρέπεται σε χρήσιμο εργαλείο για τις πειθαρχικές πρακτικές και σε καταστροφέα της κριτικής σκέψης.
Με λίγα λόγια, το Green Pass έχει διορθώσει, κανονικοποιήσει, διαχωρίσει, επιβλέψει και εργαλειοποιήσει τους πολίτες, πειθαρχώντας τους. Είναι, μέχρι σήμερα, η τελική πράξη σε μια σειρά από πολιτικές πρακτικές (18) που έχουν δημιουργήσει έναν πληθυσμό πειθήνιο επειδή είναι φοβισμένος, πρώτα μέσω του σοκ και μετά με την κανονικοποίηση μιας νέας συνήθειας, που εμπιστεύεται τον «κυρίαρχο» για τη σωτηρία του, είναι πεπεισμένος πως η ίδια του η ζωή εξαρτάται από μια ιατρική πράξη στην οποία μπορεί να υπόκειται σε ετήσια βάση και η οποία του δίνει μια πολιτική άδεια μετακίνησης που του χρησιμεύει ως απόδειξη και του εξασφαλίζει την πρόσβαση σε χώρους στους οποίους θα μπορεί να αλληλεπιδρά μόνο με άτομα εξίσου τσεκαρισμένα και ελεγμένα. Ένας πληθυσμός που τώρα νιώθει επιβεβαίωση από την πτώση του αριθμού των κρουσμάτων και των νοσηλευμένων (μα ας περιμένουμε την εποχή με το κρύο για να δούμε τι θα συμβεί, δεδομένων των χαρακτηριστικών των τωρινών εμβολίων) και δεν αναρωτιέται αν η ίδια κατάσταση θα μπορούσε να επιτευχθεί και με τον εμβολιασμό μόνο των κατηγοριών που κινδυνεύουν και τη συνέχιση της ελεύθερης επιλογής: γιατί εξαλείφοντας τη βαριά νόσηση στους ηλικιωμένους και τους «ευπαθείς» τα νοσοκομεία θα ήταν και πάλι άδεια· γιατί μετά από 19 μήνες πανδημίας, η φυσική ανοσία εκατομμυρίων ασυμπτωματικών θα είχε παρ’ όλα αυτά επιβραδύνει τη διασπορά του ιού, εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα και την εξάπλωση μιας ανοσίας μακράς διάρκειας. Δεν διερωτάται, κοντολογίς, μήπως χωρίς τον εκβιασμό και τη διάκριση του Green Pass θα υπήρχε περίπτωση να βρίσκεται τώρα στην ίδια κατάσταση η δημόσια υγεία, μα σε πολύ διαφορετική η κοινωνία: τα άτομα, και όχι το κράτος, να μπορούν ακόμα να αποφασίζουν για τη σχέση οφέλους-κινδύνου μιας ιατρικής πράξης στο ίδιο τους το σώμα.
Δεν υπάρχουν απαντήσεις. Όπως έχουμε ήδη υποστηρίξει, η κατάσταση είναι ομιχλώδης και παράλογη. Μα αυτό που μας ανησυχεί είναι πως δεν υπάρχουν –και ούτε έχουν υπάρξει– ερωτήσεις.
Διάκριση
Στις 22 Ιουλίου, ημερομηνία του πρώτου διατάγματος για το Green Pass, το 47,6% των πολιτών ήταν ήδη εκούσια εμβολιασμένοι και το ποσοστό έφτανε στο 62,4% αν προσθέσουμε κι εκείνους που είχαν κάνει την πρώτη δόση του εμβολιασμού: σίγουρα δεν θα μπορούσε να ειπωθεί για τον ιταλικό πληθυσμό ότι απέφευγε το εμβόλιο. Στις 20 Ιουλίου είχαν ήδη εκδοθεί εκούσια 36 εκατομμύρια Green Pass (19)· στις 29 Ιουλίου, ελάχιστες μέρες μετά το διάταγμα, είχαν γίνει 41,3 εκατομμύρια (20). Προκαλεί έκπληξη το ότι εκατομμύρια ανθρώπων δέχτηκαν ελαφρά τη καρδία τη διάκριση που ήδη πραγματοποιούσε το Pass, μη αντιδρώντας που σε κάποιους χώρους όπου πριν μπορούσαν να έχουν πρόσβαση όλοι οι πολίτες τηρώντας τα μέτρα της θερμομέτρησης, της μάσκας και της απόστασης, από τις 6 Αυγούστου θα μπορούσαν να μπουν, πάντα με θερμομέτρηση, μάσκα και απόσταση, μόνο εκείνοι που είχαν συναινέσει σε μια ιατρική πράξη ή ένα διαγνωστικό τεστ. Λίγη σημασία έχει αν οι κλειστοί χώροι των εστιατορίων, τα σινεμά, τα θέατρα κλπ. δεν θεωρούνται βασικά δικαιώματα ή ανάγκες: η ουσία δεν αλλάζει. Η διάκριση δεν ποσοτικοποιείται: ή υπάρχει ή δεν υπάρχει.
Είναι δύσκολο να πούμε αν αυτή η υποχωρητικότητα επέτρεψε στην κυβέρνηση και τη βουλή να ανεβάσουν τον πήχη του εκβιασμού μέχρι και τη δουλειά· σίγουρα τις διευκόλυνε. Συναντώντας αντιστάσεις, ίσως η πολιτική εξουσία να είχε εγκαταλείψει την ιδέα (όπως σε προηγούμενη φάση είχε συμβεί με την εφαρμογή Immuni**) και η υποχρέωση να μην είχε επεκταθεί. Τα «αν» είναι πάντα ένα άχρηστο παιχνίδι γιατί η γραμμή του χρόνου δεν γυρίζει πίσω· μα όταν χρησιμοποιούνται για μια εποικοδομητική ανάλυση δεν είναι καθόλου στείρες υποθέσεις. Το άνοιγμα μιας κοινωνικής σύγκρουσης ξεκινάει πάντα με μία ατομική επιλογή: η απεργία, η έξοδος στην πλατεία, η άρνηση, είναι πρώτα πρώτα ατομικές επιλογές –και ευθύνες–, που μόνο εκ των υστέρων μετατρέπονται σε συλλογικές. Όποιος αγωνίζεται ξέρει πως η αδυναμία και η απελπισία είναι διάχυτα συναισθήματα, γιατί στη σημερινή πολιτική και οικονομική πολυπλοκότητα είναι δύσκολο το άνοιγμα μιας σύγκρουσης με την εξουσία να φέρει μια κοινωνική αλλαγή σε σύντομο χρονικό διάστημα. Μα το Green Pass, όπως και η εφαρμογή Immuni πριν απ’ αυτό, προσέφερε αυτή τη δυνατότητα. Τη δυνατότητα να πει κανείς ΟΧΙ, της άρνησης να επικυρώσει με τις πράξεις του –κατεβάζοντας και χρησιμοποιώντας το Pass– μια πρακτική διακρίσεων. Ήταν μια πολιτική επιλογή που, ας θυμηθούμε, δεν είχε τίποτα να κάνει με την αδιαπραγμάτευτη απόφαση του εμβολιασμού, και σίγουρα δεν απαιτούσε μεγάλες θυσίες: να μην πάει κανείς στο εστιατόριο, το θέατρο, το σινεμά…
Πολλοί πολίτες, περισσότεροι σε σχέση μ’ εκείνους που γεμίζουν τις πλατείες ενάντια στο Pass, τώρα δηλώνουν αντίθετοι στην εφαρμογή του στη δουλειά· και όμως, με μια ασυνέπεια που φαίνεται να μην τους απασχολεί, συνεχίζουν να επικυρώνουν τη διάκριση χρησιμοποιώντας την άδεια μετακίνησης για να γεμίζουν μαγαζιά· δεν άλλαξαν τη συμπεριφορά τους μετά τις 16 Σεπτεμβρίου, τότε που η κυβέρνηση επέκτεινε την υποχρέωση του εμβολιασμού στη δουλειά από τις 15 Οκτωβρίου, ανεβάζοντας τον πήχη των διακρίσεων. Το να αφήσουμε άδεια εστιατόρια, σινεμά, θέατρα κλπ. μπορεί να γίνει όπλο οικονομικής πίεσης στην πολιτική εξουσία, πέρα από τη σημασία που έχει ως πράξη συλλογικής διαμαρτυρίας και προσωπικής συνέπειας.
Δεν μπορούμε ούτε να ελπίζουμε ούτε να περιμένουμε ένα δομημένο και οργανωμένο κάλεσμα γι’ αυτή τη σύγκρουση από τον ευρύτερο α/α/α χώρο: εκτός από λίγες δράσεις ή μεμονωμένα άτομα, οι κινηματικοί χώροι που συνεχώς ξεστομίζουν τη λέξη «διάκριση», δηλώνοντας πως θέλουν να την αντιπαλέψουν, έχουν ξαπλώσει πάνω στις θέσεις της κυβέρνησης με το μυαλό τους να λείπει σε διακοπές. Είναι, λοιπόν, στο χέρι του καθενός μας. Ας επιλέξουμε.
(Paginauno νο. 74, Οκτώβριος – Νοέμβριος 2021. Τελική επιμέλεια: 12 Οκτωβρίου 2021)
1) Giovanna Cracco, Covid-19. Lockdown, Paginauno νο. 67/2020, https://rivistapaginauno.it/covid-19-lockdown/ (στα ιταλικά)
2) Βλ. https://www.epicentro.iss.it/coronavirus/sars-cov-2-decessi-italia (στα ιταλικά)
3) Βλ. Lancet: “Due dosi Pfizer efficaci fino a sei mesi” [«Δύο δόσεις Pfizer είναι αποτελεσματικές μέχρι και για έξι μήνες»], Il Fatto Quotidiano, 5 Οκτωβρίου 2021 (στα ιταλικά)
4) Βλ. The impact of SARS-CoV-2 vaccination on Alpha & Delta variant transmission [Οι συνέπειες του εμβολιασμού για SARS-CoV-2 στη μετάδοση των παραλλαγών Άλφα και Δέλτα], https://www.medrxiv.org/content/10.1101/2021.09.28.21264260v1.full-text (στα αγγλικά)
5) Βλ. Covid-19 ed immunità: quanto a lungo può durare la protezione? [Covid-19 και ανοσία: πόσο μπορεί να διαρκέσει η προστασία;] https://www.marionegri.it/magazine/covid-19-durata-immunita (στα ιταλικά)
* Ηθικό κράτος: ιδανικό του Χομπς και του Χέγκελ που μετουσιώθηκε σε πρόταγμα του ιταλικού φασισμού (σ.τ.μ.)
6) Για ευκολία έχουμε πάρει τους αριθμούς που έχει ήδη αναλύσει η ομάδα CovidStat του Εθνικού Ινστιτούτου Πυρηνικής Φυσικής, που βασίζονται στα δεδομένα που έχουν συλλεχθεί από το Ανώτερο Ινστιτούτο Υγείας. Βλ. https://covid19.infn.it/iss/ (στα ιταλικά)
7) Βλ. https://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT04368728?term=NCT04368728&draw=2&rank=1 (στα αγγλικά)
8) Βλ. https://apps.who.int/iris/rest/bitstreams/1327316/retrieve (στα αγγλικά)
9) Βλ. https://www.ema.europa.eu/en/documents/rmp-summary/comirnaty-epar-risk-management-plan_en.pdf (στα αγγλικά)
10) Βλ. «Varianti, servirà un nuovo vaccino» [«Μεταλλάξεις, θα χρειαστεί νέο εμβόλιο»], Α. Καπέρνα, Il Giornale, 4 Οκτωβρίου 2021
11) Βλέπε Αναφορά Oxfam International, σ. 36
12) Το Συμβούλιο της Ευρώπης, με έτος ίδρυσης 1949, είναι ένας διεθνής οργανισμός που προωθει την υπεράσπιση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου· αποτελείται από 47 κράτη μέλη και είναι ανεξάρτητο όργανο της Ευρωπαϊκής Ένωσης
13) Βλ. https://pace.coe.int/en/files/29004/html (στα αγγλικά)
14) Ήδη έχουμε μιλήσει για το blockchain σε σχέση με το bitcoin: τα τεχνικά χαρακτηριστικά παραμένουν ίδια. Βλ. Giovanna Cracco, Bitcoin, tra tecnologia e politica [Bitcoin, μεταξύ τεχνολογίας και πολιτικής], Paginauno νο. 56, Φεβρουάριος 2018, https://rivistapaginauno.it/bitcoin-tra-tecnologia-e-politica/ (στα ιταλικά)
15) Βλ. Disposizioni attuative dell’articolo 9, comma 10, del decreto-legge 22 aprile 2021, n. 52 [Εφαρμοστικές διατάξεις του άρθρου 9, παρ. 10, του διατάγματος-νόμου της 22ης Απριλίου 2021, νο. 52]
16) Disposizioni attuative dell’articolo 9, comma 10, del decreto-legge 22 aprile 2021, n. 52, art. 16 [Εφαρμοστικές διατάξεις του άρθρου 9, παρ. 10, του διατάγματος-νόμου της 22ης Απριλίου 2021, νο. 52, άρθ. 16] (στα ιταλικά)
17) Όλα τα παραθέματα αυτού του τμήματος του άρθρου είναι παρμένα από το: Μισέλ Φουκό, Επιτήρηση και τιμωρία, εκδ. Ράππα
18) Η πειθάρχηση των σωμάτων αρχίζει με τους περιορισμούς στην ελευθερία κίνησης· η υποχρέωση να πιστοποιεί κανείς γραπτά μόνο και μόνο το ότι βρίσκεται έξω από το σπίτι μέσω ενός εγγράφου που πρέπει να έχει μαζί του και να επιδεικνύει, αν του ζητηθεί, στις αστυνομικές δυνάμεις· η επιβολή των μασκών και της απόστασης μεταξύ των ατόμων. Ακόμα και το τελετουργικό του καθημερινού δελτίου ειδήσεων που ανακοινώνει τον αριθμό των αρρώστων και των νεκρών ήταν μέρος του μηχανισμού πειθάρχησης: δεδομένα χωρίς συστηματική συνέπεια με στόχο να συνεχίσουν να εκφοβίζουν έναν πληθυσμό ήδη εντελώς αποπροσανατολισμένο, καθιστώντας τον ακόμα πιο υπάκουο στην πειθάρχηση. Βλ. Giovanna Cracco, Covid-19. Lockdown, Paginauno νο. 67, Απρίλιος 2020, https://rivistapaginauno.it/covid-19-lockdown/ (στα ιταλικά)
19) Βλ. https://www.lastampa.it/cronaca/2021/07/20/news/speranza-vaccino-essenziale-anche-sotto-i-40-anni-36-milioni-di-green-pass-scaricati-fino-ad-oggi-1.40517764 (στα ιταλικά)
20) Βλ. https://www.adnkronos.com/green-pass-speranza-strumento-anti-restrizioni-gia-scaricati-41-3-mln_4pPX4QasGLTwn7c96t1TiN (στα ιταλικά)
** Immuni: εφαρμογή παρακολούθησης και εντοπισμού που προσπάθησε να επιβάλει η ιταλική κυβέρνηση για τον έλεγχο της διασποράς του κορονοϊού (σ.τ.μ.)
Πηγή: athensindymedia