Το παρακάτω κείμενο γράφτηκε επ΄αφορμής της επικαιρότητας στην οποία γνωστό reality show δέχτηκε σφοδρή πολεμική στα social media λόγω αναπαραγωγής κουλτούρας βιασμού.
“Αν στις προηγούμενες φάσεις της καπιταλιστικής ανάπτυξης, οι διάφορες μορφές της συνείδησης παράγονταν κατά μία ορισμένη έννοια αυθόρμητα, φυσικά, σαν το παθητικό αποτέλεσμα της παραγωγής εμπορευμάτων, σήμερα πια είναι ένα συνειδητό, σκοπούμενο προϊόν του κεφαλαίου, ακριβώς όπως κάθε άλλο προϊόν. Αποτελούν πλέον συνειδήσεις διαποτισμένες με την κουλτούρα της κατανάλωσης, την ιδεολογία του εμπορεύματος και την παγκόσμια γλώσσα του κεφαλαίου, η οποία είναι συνειδητά προσανατολισμένη στην αναπαραγωγή του. Επομένως, σήμερα, η ανάλυση του κοινωνικού σχηματισμού, της πραγματικής κυριαρχίας, πρέπει απαραίτητα, αντικειμενικά, να λάβει υπόψην της σα θεμελιώδη την έννοια της παραγωγής με την πλατιά σημασία., μ΄ άλλα λόγια την ενότητα: παραγωγή αντικειμένων-εμπορευμάτων/παραγωγή κατανάλωσης, αναγκών, συνειδήσης”
Renato Curcio- Alberto Franceschini, Σταγόνες Ήλιου στη Στοιχειωμένη Πόλη (1982), Εκδ. Επανοικειοποίηση 2007
Μέχρι και σήμερα κάπως έχει υποτιμηθεί αρκετά η επίδραση της κουλτούρας που προωθούν από την πρώτη στιγμή συγκεκριμένα τηλεοπτικά προϊόντα, όπως τα reality και τα talent shows. Έχει υποτιμηθεί παράλληλα και ο ρόλος τους μέσα στα πλαίσια της πραγματικής κυριαρχίας που δε μπορεί να παραγνωρίσει την παραγωγή του τρίπτυχου κατανάλωση, ανάγκες, συνείδηση. Ασφαλώς και γίνονται αντιληπτά στο πλαίσιο αναπαραγωγής της κυρίαρχης ιδεολογίας αλλά από κει και ύστερα μάλλον υποτιμάται η δυναμική που αναπτύσσουν μέσα στο κοινωνικό γίγνεσθαι ως τμήματα του εργοστασίου παραγωγής συνείδησης ως εμπόρευμα πλέον.
Ξεκινώντας λοιπόν από την εκπομπή εκείνη που αποτέλεσε πρωτοπορία στο χώρο τέτοιων reality shows (όπως έγιναν γνωστά στο κοινό), που δεν είναι άλλη από το Big Brother, μπορούμε να αρχίσουμε να σχηματίζουμε μια εικόνα της δυναμικής τους αλληλεπίδρασης μέσα στο κοινωνικό. Το Big Brother είναι ένα προϊόν που απευθύνεται στο καταναλωτικό κοινό. Τι προϊόν όμως είναι αυτό; Δεν είναι τίποτα άλλο από μια προσομοίωση των παρενεργειών του εγκλεισμού και της πανοπτικής παρακολούθησης πάνω σε ανθρώπινα υποκείμενα.
Στην περίπτωση αυτή ο εγκλεισμός δεν προκύπτει ως αποτέλεσμα κάποιας τιμωρίας. Είναι εθελοντικός από υποκείμενα που θέλουν να αποτελέσουν κομμάτι της συγκεκριμένης προσομοίωσης και η πανοπτική επιτήρηση δεν αποσκοπεί στον έλεγχο και στην πειθάρχηση αλλά στο να μπορεί να παρακολουθεί το κοινό τις καθημερινές παρενέργειες του εγκλεισμού σε μια σειρά ανθρώπινων πειραματόζωων. Σκοπός του πειράματος είναι να διαφανεί το πώς επηρεάζονται τα υποκείμενα μένοντας έγκλειστα και απομονωμένα σε ένα συγκεκριμένο μέρος που μπορεί να είναι σπίτι, βίλα ή οτιδήποτε και πως διαμορφώνονται οι μεταξύ τους σχέσεις. Ποιες δυναμικές θα αναπτυχθούν μεταξύ των ανθρώπινων χαρακτήρων, πως θα καθοριστούν οι κλίκες, ποιες ανατροπές μπορούν να συμβούν μεταξύ των σχέσεων ανά πάσα στιγμή. Το περιβάλλον μάλιστα είναι όσο πιο ανταγωνιστικό μπορεί να γίνει ,δεδομένου ότι στην τελική το πείραμα αποτελεί ταυτόχρονα διαγωνισμό που θα χαρίσει τη νίκη και ένα μεγάλο χρηματικό έπαθλο σε ένα από τα υποκείμενα, ενώ τα υπόλοιπα θα εκδιώχνονται-απελευθερώνονται προοδευτικά από το τόπο εγκλεισμού.
Χαρακτηριστικό είναι ότι η εκδίωξη-απελευθέρωση φέρει το στίγμα της αποτυχίας και της ήττας ενώ η παραμονή σε αυτό το χώρο επιτήρησης και εγκλεισμού μέχρι το τέλος αντιπροσωπεύει τον ιδεότυπο της επιτυχίας και της ικανότητας προσαρμογής σε αντίξοες συνθήκες. Μάλιστα το κοινό που παρακολουθεί το τι συμβαίνει μέσα στο σπίτι και πως επηρεάζονται οι έγκλειστοι σε αυτό έχει συμμετοχικό ρόλο καθώς μπορεί να συμμετέχει σε ψηφοφορίες για το ποια υποκείμενα μένουν ή φεύγουν από το παιγνίδι ανάλογα προς τα πού κυμαίνεται η συμπάθεια και η αντιπάθεια του. Μάλιστα τα κριτήρια συμμετοχής των επιλαχόντων είναι διαμορφωμένα έτσι ώστε τα διαγωνιζόμενα άτομα να προέρχονται υποτίθεται αντιπροσωπευτικά, από διάφορα κοινωνικά target group, ώστε να επιτυγχάνεται μια δήθεν συμπεριληπτικότητα στο όλο πρότζεκτ και οι συμπάθειες/αντιπάθειες να κατανέμονται ανάλογα και με τις πραγματικές κοινωνικές δυναμικές εκτός παιγνιδιού. Έτσι και το show είναι σε θέση να ισχυρίζεται ότι πουλάει ωμό ρεαλισμό και το άτομο-νικητής υποτίθεται ότι αντανακλά το ποιοι ανθρώπινοι χαρακτήρες πληρούν τα κριτήρια της μέγιστης κοινωνικής αποδοχής.
Τώρα αν η παραπάνω περιγραφή ακούγεται ενδεχομένως πολύ δραματική και ίσως προκαλεί την εντύπωση ότι επιχειρεί να εκβιάσει μια αίσθηση περί δυστοπίας, τότε ας αναλογιστούμε την ονομασία του ίδιου του show. Το Big Brother ή Μεγάλος Αδερφός στα ελληνικά, αποτελεί μια ευθεία και ξεκάθαρη αναφορά σε ένα από τα πλέον δυστοπικά έργα της ξένης λογοτεχνίας το 1984, συγγραφής Τζορτζ Όργουελ. Στο συγκεκριμένο έργο περιγράφεται ένα εφιαλτικό και αποκρουστικό καθεστώς, απολύτως ολοκληρωτικό, το οποίο έχει τη δυνατότητα να παρακολουθεί διαρκώς τους πολίτες ακόμα και μέσα στο ίδιο τους το σπίτι καθιστώντας τους ουσιαστικά έγκλειστους και επιτηρούμενους διαρκείας. Μάλιστα προκειμένου να υπάρχει μια αίσθηση εγγύτητας στην όλη αυτή διαδικασία μόνιμη επωδός του καθεστώτος, η οποία υπάρχει παντού μέσα στο χώρο της μητρόπολης αλλά επίσης ανακοινώνεται και μεγαφωνικά είναι το διαβόητο “Ο Μεγάλος Αδερφός σε παρακολουθεί”. Από μόνοι τους λοιπόν οι συντελεστές και οι παραγωγοί του show φρόντισαν ώστε το πρότζεκτ να έχει ευθεία αναφορά στη δυστοπία που πραγματεύεται το έργο του Τζορτζ Όργουελ κάτι που δεν περιορίζεται μόνο στο όνομα της εκπομπής αλλά ακούγεται διαρκώς μέσα και από το τηλεοπτικό σποτ προώθησης που εν μέσω μουσικής ακούγεται επαναλαμβανόμενα το “Big Brother is watching you” ( Ο Μεγάλος Αδερφός σε παρακολουθεί).
Δεδομένου λοιπόν ότι το ίδιο show διεκδικεί να έχει μια ευθεία συσχέτιση με ένα από τα πιο δυστοπικά έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας και δεδομένου ότι θέλει το ίδιο να αποπνέει μια αισθητική δυστοπίας, (ακόμα και το logo είναι ένα μεγάλο μάτι που φαινομενικά βλέπει τα πάντα) και φυσικά λαμβάνοντας υπόψη και τη συνολική ιδέα του πρότζεκτ, είναι σαφές τι είδους προϊόν αποτελεί εν τέλει το Big Brother στη διαδικασία παραγωγής συνείδησης.
Η όλη ιδέα ότι ο κόσμος, το καταναλωτικό κοινό θα ανταποκριθεί στη προσφορά ενός προϊόντος που προσομοιάζει το πώς οι συνθήκες απομόνωσης, εγκλεισμού και επιτήρησης επηρεάζουν τους ανθρώπους και τις μεταξύ τους σχέσεις και ενδεχομένως να θέλει και να συμμετέχει σε αυτό, ίσως να ήταν εξωφρενική το 1960, το 1970 και το 1980. Από τα τέλη του 1990 και μετά όμως είναι μια ιδέα που κατάφερε να πουλήσει και να αποφέρει εκατομμύρια στις αντίστοιχες παραγωγές, σε μια σειρά από χώρες φτάνοντας και στην Ελλάδα αρχές του 2000, για την ακρίβεια του 2001. Η ευρεία του αποδοχή από το κοινό του χάρισε μεγάλη επιτυχία ενώ κάθε κριτική για την ποιότητα ενός τέτοιου πρότζεκτ στιγματιζόταν ως εκδήλωση ενός στείρου και ελιτίστικου hating από κουρασέλες κουλτουριάρηδες, που μπορεί να κρυφοβλέπουν κιόλας το show.
Με το δεδομένο ότι το show είχε τόση επιτυχία που γεννήθηκαν πολλές διαφορετικές παραλλαγές του χωρίς να αλλάζει ο βασικός πυρήνας, με ανάλογη επιτυχία μάλιστα, γεννάται το εξής ερώτημα: τι σημαίνει για την ποιότητα της κοινωνικής συνείδησης ότι ο κόσμος θέλει να απολαμβάνει στους τηλεοπτικούς του δέκτες τέτοια «ψυχαγωγικά» προϊόντα, τι είναι αυτό που διεγείρει τους ανθρώπους στο να παρακολουθούν τέτοιου τύπου προσομοιώσεις, και εν τέλει πόσο δυστοπικό είναι αυτό από μόνο του;
Μέσα σε μια εικοσαπενταετία ο κόσμος πλέον δείχνει πως αυτό που απολαμβάνει περισσότερο από όλα είναι η προοπτική αλληλοφαγίας που γεννάται μέσα από τέτοιας ποιότητας ψυχαγωγικά προγράμματα. Το κοινό, ειδικά μετά από τόσα shows, έχει αποκτήσει πλέον την ανάγκη να βλέπει ανθρώπους να βγάζουν το χειρότερο εαυτό τους, να στήνουν ίντριγκες, να ελίσσονται ο ένας εναντίον του αλλουνού. Εκείνο όμως που φαίνεται να τους αρέσει περισσότερο είναι να βλέπει ανθρώπους να πέφτουν. Να πέφτουν μέχρι εκεί που δεν πάει. Να φτάνουν στο κατώτερο κομμάτι της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και του αυτό-εξευτελισμού και έτσι να αισθάνονται ανώτεροι, πιο πετυχημένοι και πιο ηθικοί οι ίδιοι.
Την ανάγκη αυτή λοιπόν ήρθαν να καλύψουν τα talent shows τα οποία αποτελούν διαφορετικού τύπου πρότζεκτς καθώς αναπαριστούν το πρότυπο εκπλήρωσης του αμερικάνικου ονείρου καθώς μέσα από μια μεγάλη δεξαμενή ανθρώπων που θα θελήσουν να προβάλουν το ταλέντο τους και να κερδίσουν μια θέση σε αυτόν τον κόσμο που θα τους χαρίσει αναγνώριση, φήμη και λεφτά, προβλέπεται να κερδίσει μόνο ένα άτομο. Η όλη φιλοσοφία αυτών των shows βασίζεται στην προβολή των ρεαλιστικών συστατικών της επιτυχίας σε αυτόν τον κόσμο: να έχεις ικανότητες, ταλέντο, ανταγωνιστικό πνεύμα και να σε συμπαθεί το κοινό. Το ξεδιάλεγμα των παιχτών γίνεται σε δοκιμαστικές οντισιόν στις οποίες προσέρχονται πολλά άτομα με το όνειρο της επιτυχίας τα οποία θα εξευτελιστούν, θα κανιβαλιστούν και θα λοιδορηθούν live από μια αυστηρή κριτική επιτροπή, μέλη της οποίας είναι άτομα με κατοχυρωμένη επιτυχία, έκαστο στο χώρο του. Στη συνέχεια του show η κριτική επιτροπή, αλλά και το κοινό που θα έχει τον τελευταίο λόγο, επιλέγουν ποιοι από την ομάδα των επιλαχόντων θα παραμένουν στο παιγνίδι και ποιοι θα φεύγουν μέχρι η διαδικασία να αναδείξει τον τελικό νικητή.
Μια όχι και πολύ διεξοδική μελέτη στα social αλλά και τα meinstream media μπορεί να δείξει ότι περισσότερο σχολιασμό σηκώνουν εκείνα τα videos – που γίνονται και πιο viral- με άτομα που είτε καταλήγουν να αυτογελοιοποιούνται στις οντισιόν ή τα γελοιοποιεί η ίδια η κριτική επιτροπή, επειδή προφανώς είχαν το θράσος να πιστεύουν ότι μπορεί να επιτύχουν χωρίς να διαθέτουν τα απαιτούμενα στάνταρς. Πολλά από αυτά τα shows δίνουν πολύ μεγάλη έμφαση σε αυτό το στάδιο των δοκιμασιών ακριβώς γιατί αποτελεί ένα από τα βασικότερα σημεία κλειδιά της επιτυχίας τους. Το κοινό θέλει να δει το διασυρμό των ατόμων εκείνων που τόλμησαν να πιστέψουν ότι θα μπορούσαν να γίνουν διάσημα, πετυχημένα και πλούσια και έτσι ουσιαστικά στη συσκευασία αυτού του συγκεκριμένου προϊόντος εμπεριέχεται ο πλήρης νομιμοποιημένος κοινωνικός κανιβαλισμός. Και τον κοινό τον αγοράζει, τον παρακολουθεί και διασκεδάζει με αυτόν. Μια ακόμα δυστοπική πτυχή του παρόντος που ζούμε.
Η μαζική προτίμηση του κοινού στα δύο αυτά ψυχαγωγικά προϊόντα που έχουν τα χαρακτηριστικά που αναλύσαμε, αποδεικνύει πως η κυριαρχία νιώθει ελεύθερη να πουλήσει ως προϊόν στον κόσμο, κάποιες από τις πιο σκοτεινές πτυχές της, παρουσιάζοντας τις ως διασκέδαση και με αυτόν τον τρόπο καταλήγει να μεταμορφώνει την ίδια τη κοινωνική συναίνεση σε ένα προϊόν που το κοινό αγοράζει και καταναλώνει με μανία. Το αξιοσημείωτο σε αυτό είναι η αυτοπεποίθηση που διαπνέει ένα τέτοιο σύστημα αγοράς, αυτοπεποίθηση που οφείλεται στην κατοχυρωμένη εμπειρία πλέον της κυριαρχίας να μπορεί να κατασκευάζει και να πουλάει ακόμα και την ανάγκη του να δει το κοινό κάτι τέτοιο.
Η ηθική ποιότητα τώρα μιας κοινωνίας στην οποία αυτά τα προγράμματα προβάλλονται χωρίς να προκαλείται το κοινό αίσθημα, από μια κλίμακα 1-10 έστω κάπου στη μέση, είναι επίσης κάτι που δεν παύει να προβληματίζει για τη διαμορφωμένη κανονικότητα που βιώνουμε και το μέγεθος της δυστοπίας που είναι ήδη εδώ και δεν αποτελεί καρέ κάποιας πετυχημένης φουτουριστικής τηλεοπτικής παραγωγής μαζικής απήχησης. Αυτό από μόνο του εξηγεί πολλά.
Αυτά από μας,
Καληνύχτα και καλή τύχη
Πηγή: The Blast
Leave a Reply